جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مهم ترین مبانی انسان شناختی جداانگاری معنویت از دین، اومانیسم است که انسان را به جای خدا نشانده و هیچ مرجعیت بیرونی‌ای همانند وحی و ادیان الهی را برنمی‌تابد. این مبنا که اومانیسم معنوی را نیز به دنبال دارد، ریشه در انگاره مونیسم داشته که در آن با عدم تمایز بین امور مادی و معنوی، معنویت امری کاملا زمینی و این جهانی تعریف می‌شود و با یگانه انگاری خدای متعالی با خدای درون، بین جهان مشهود و غیب و امر مقدس و نامقدس تفاوتی نیست و مواردی چون خودالوهیتی، تغییر نظام ارزش شناسی و نفی عالم غیب، از جمله پیامدهای امکانی آن به شمار می‌رود. این پژوهش با روشی توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر داده‌های کتابخانه‌ای، در صدد نقد این مبنا با تأکید بر احادیث نبوی است. سیر و سلوک معنوی و دست یابی به معنویت و کرامت اصیل و حقیقی در سخنان رسول مکرم اسلام، تنها در سایه شناخت و اقرار به فقر و وابستگی وجود انسان به خالق خود و ارتباط مستمر با او در قالب عبودیت و تقوامداری حاصل می‌شود. بر این اساس استقلال انسان از خداوند و روی گردانی از وحی الهی و ادیان آسمانی نتیجه‌ای جز فقدان هویت اصیل خویش و گرفتاری در وادی ازخودبیگانگی نخواهد داشت. به تبع، معنویت حقیقی و زندگی معنوی نیز با چنین انگاره‌ای شکل نخواهد گرفت.

معنویت با عنوان عام «فراروی از چارچوب زندگی روزمره» یکی از موضوعات مورد توجه مکاتب معاصر است که در دهه‌های اخیر، اقبال فراوانی به آن شده است. جریان جداانگای معنویت از دین با شعار معنوی هستم اما دینی نه، رویکردی است که برای پاسخگویی به نیاز معنوی انسان مدرن و عصر جدید، در رقابت با ادیان نهادینه و سنتی شکل گرفته و دین و کاربردهایش را کمرنگ نموده است. مبانی و نظام اعتقادی این جریان را می‌بایست در بسترها و زمینه‌هایی جست و جو کرد که این رویکردهای معنوی از آنها نشأت گرفته‌اند. از آنجایی که بررسی مبانی هر دیدگاه در ارزیابی نظری و کارایی عملی آن تأثیری به سزا دارد، این تحقیق در صدد است تا با استفاده از روش توصیفی - تحلیلی و با رویکرد انتقادی، مبانی انسان‌شناختی جداانگاری معنویت از دین را ذیل سه عنوان اومانیسم، فردگرایی و آزادی نقد و بررسی کند. در این راستا بر آراء و نظرات علامه طباطبایی که از شارحان مکتب صدرا و مفسر آیات قرآن است، تأکید و استفاده می‌شود. هریک از این مبانی ذکر شده، پیامدهایی را نیز در معنویت‌گرایی نوین به دنبال دارند. اصلی‌ترین مبنا در رویکرد جداانگاری معنویت از دین اومانیسم است که ریشه در نگرش مونیستی داشته و ابتنای معنویت نوین بر آن لوازمی چون خودالوهیتی، خودشیفتگی، تغییر در نظام ارزش‌شناسی و نگرش نجات‌شناسی و نفی عالم غیب به عنوان عالمی مستقل را در پی دارد. طبق آراء علامه طباطبایی مهمترین نقد وارد بر اومانیسم، فهم نادرست جداانگاران معنویت از دین، از جایگاه وجودی انسان و غفلت از ساحت مجرد انسان است. ساحتی که حیات معنوی انسان در گرو توجه به آن است. مبنای فردگرایی نیز ملازم با اموری چون سوبژکتیویسم، خودآیینی و خودخواهی، برابری‌طلبی و نسبیت ارزش‌ها، نفی اشتراک مقصد معنوی، نفی رضایت خاطر و نادیده انگاشتن نقش نهادهای اجتماعی است. در مقابل علامه با تکیه بر معارف وحیانی انسان، را دارای فطرتی الهی می‌داند که مهم‌ترین رهنما برای زندگی معنوی انسان است. آزادی‌طلبی سومین مبنا از مبانی جداانگاری معنویت از دین است که ریشه در تفرد اومانیستی دارد و نسبیت ارزش‌ها و از بین رفتن اخلاق انسانی، تبدیل شدن آزادی به هدف فی نفسه و حق‌گرایی از جمله مهم‌ترین پیامدهای آن است. در مقابل علامه آزادی را ابزاری برای رسیدن به آزادگی و زندگی معنوی می‌داند که فی نفسه هدف و ارزش نیست.

از جمله دیدگاه­های رایج در معنای زندگی دیدگاه­های طبیعت­گرا است که در دو رویکرد آفاقی و انفسی به تحلیل و توجیه معنای زندگی پرداخته­اند. مهم­ترین مسئله در این دیدگاه، مبانی فکریویژه درباره انسان است که طبیعت­گرایان را به اتخاذ چنین رویکردی سوق داده است. این نوشتار به بررسی و نقد مبانی انسان­شناختی طبیعت­گرایان در معنای زندگی که عمدتاً رویکردی اومانیستی دارند، خواهد پرداخت. روش ما در نقد، بهره­مندی از مبانی انسان­شناختی دینی با توجه به نگرش اهل بیت (ع) خواهد بود. در مبانی طبیعت­گرایان پیدایش خود به خودی انسان از دل طبیعت، انکار بعد روحانی، نبود طرح و برنامه برای زندگی انسان و آزادی مطلق او، از جمله اموری است که دیدگاه آنان را در ترسیم معنایی موفق از زندگی ناکام گذاشته است. در مقابل در مبانی اهل بیت (ع)، انسان مخلوق خالقی حکیم دانسته می­شود که برای زندگی بشر هدف و برنامه دارد و انسان با بهره­گیری از آزادی و اختیار و سرشت و فطرت الهی، این هدف را در زندگی خود جعل و با حرکت در راستای آن به زندگی خود معنا می­بخشد.

نوشتار حاضر در صدد ارائه راهکار برای برون رفت از یکی از مهم ترین و اصلی ترین بحران های انسان معاصر یعنی بی معنایی زندگی است.پس از بررسی رویکردهای موجود درباره معناداری زندگی،پاسخ گویی به پرسش از معنای زندگی و کارکردهای زندگی معنادار با توجه به سیره و سخن ائمه علیهم السلام هدف اصلی این نوشتار است که با بیان مبانی معنای زندگی در سه حیطه معرفت شناختی،هستی شناختی و انسان شناختی دنبال می شود.پس از بیان مبانی متقن در این سه حیطه،در راستای پاسخ گویی به پرسش اصلی این نوشتار بیان خواهد شد که انسان ضمن داشتن نگرشی صحیح به دنیا به عنوان ابزاری برای نیل به حیات حقیقی در آخرت،می تواند با ایمان به خداوند،دل کندن از تعلقات دنیوی و انجام عمل صالح،تحت ولایت الهی برای رسیدن به قرب و رضوان الهی حرکت کند و به زندگی خود معنا ببخشد.این زندگی از کارکردهای بسیار در زندگی دنیوی و اخروی برخودار است.