جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسی آثار میرسیدشریف گرگانی (م816ق) حکایت از آن دارد که نظریۀ وحدت وجود، یکی از پرسش‌های اصلی او بوده است و گرگانی سعی داشته تا آنجا که مقدور است، استدلال و شهود را در این موضوع به‌هم نزدیک کند. در نظر او، درک صحیح و تصدیق وحدت وجود عارفان، تنها با طوری ورای طور عقل، یعنی شهود، حاصل می‌شود؛ عقل می‌تواند «وحدت وجود» را ثابت کند، اما نه آنطور که عارفان بدان باور دارند، چراکه انکار کثرت در «موجود» در تعارض با حکم عقل به بداهت موجود بودن کثرات است. او متأثر از پیشینیان خویش، بر اساس استدلال ابن‌سینا بر توحید وجوبی، سعی در استدلال بر گونه‌ای از توحید وجودی نموده است که البته با مغالطات متعددی همراه است که قبول آن را غیرممکن می‌سازد. در این نوشتار، بر اساس روش اسنادی، بیانات گرگانی درخصوص توحید وجودی گردآوری شده است و سپس مورد توصیف و تحلیل فلسفی قرار گرفته است.

بر اساس گزارشهاي ارسطو، عده‌‌يي از فیلسوفان یونان باستان «واحد» را جوهری مستقل میپنداشتند که در نسبت با ساير جواهر، نقش علّی دارد. ارسطو با تبیین «محمول» بودن «واحد» و نیز بیان تالیهای فاسد مترتب بر نظریۀ یادشده، بر ابطال آن کوشیده است. ابن‌سینا نظریۀ جوهر بودن واحد و نقدهای ارسطو بر آن را در مباحث الهیات از کتاب الشفاء بتفصیل مورد بررسی قرار داده و برخلاف ارسطو، به صرف «محمول» دانستن «واحد» بسنده نکرده بلکه از طریق یک استدلال غامض و مفصل، سعی نموده عرضِ لازم بودن «وحدت» را بعنوان مبدأ اشتقاق «واحد» به‌اثبات برساند. استدلال ابن‌سینا از جهاتي متعدد نقدپذیر است که مهمترین انتقاد وارده بر آن خلط میان عروض مقولی و عروض تحلیلی است. وحدت صرفاً عرض تحلیلی است و استدلال ابن‌سینا نمیتواند عرض مقولی بودن وحدت را اثبات نماید.

به گواهی ارسطو، در یونان باستان نظریه‌ای رواج داشته که بر اساس آن، «واحد» به‌عنوان جوهری مستقل تلقی می‌شده است که در نسبت با سائر جواهر نقش علّی دارد. ارسطو با بیان «محمول» بودن «واحد» و نیز اشاره به تالی‌فاسد های مترتب بر نظریه کذایی، سعی در ابطال آن نمود. این نظریه و نقدهای ارسطو بر آن مورد توجه ابن‌سینا قرار گرفت و او برخلاف ارسطو به صرف «محمول» دانستن «واحد» اکتفا نکرد. او در الهیات نجات از طریق سه استدلال سعی نمود تا عرضِ لازم بودن «وحدت» را به‌عنوان مبدأ اشتقاق «واحد» به اثبات رساند. استدلالهای ابن‌سینا از جهات متعددی قابل مناقشه‌اند، اما مهمترین اشکالی که بر استدلال او وارد است، خلط عروض مقولی و عروض تحلیلی است و با قبول محمول بودن واحد و طرح عدم مفارقت آن از موضوع، نمی‌توان «عرض»، در مقابل جوهر، بودن وحدت را اثبات نمود و از این طریق علیّت واحد نسبت به جواهر را نفی کرد.

رؤيت‌پذيري خداوند يکي از مسائل مهم مطرح‌شده در ميان پيروان اديان ابراهيمي به‌شمار می‌آید. در جهان اسلام نيز طرح اين موضوع در قرآن و سنت موجب شد تا مسلمانان در تبيين اين مسئله چاره‌انديشي کنند. غير از عده‌اي از ايشان که به صراحت از اتصاف خداوند به صفات مختص ممکنات سخن مي‌گفتند، بسياري از مسلمانان خداوند را از صفات خاص ممکنات مبرا دانسته، معناي ظاهري رؤيت‌پذيري خداوند را با تنزيه خداوند از صفات امکاني سازگار نمي‌يافتند. تأويل «رؤيت خداوند به تعلق علم ضروري به او» يکي از مهم‌ترين تأويلاتي است که عمدتاً از سوي برخي از اماميه و معتزله مطرح شده است. در این نوشتار سعی می‌شود تا از طریق توصیفی ـ تحلیلی، صحت اين نظريه را بايد از (1) بررسي صحت ناميده شدن «علم» به رؤيت؛ (2) بررسي امکان تعلق آن به خداوند؛ و (3) صحت تأويل رؤيت خداوند ـ بدان نحو که در قرآن و سنت مطرح شده ـ به علم ضروري مورد تأمل قرار گیرد. بررسي اين سه عنوان نشانگر قوت تأويل مذکور است؛ اما در عين ‌حال با اشکالاتي مواجه است که ما را به گرويدن به نظريه‌اي دقيق‌تر، يعني «تأويل رؤيت به علم حضوري» متمايل مي‌سازد.

بر اساس نظریه کیف بودن علم و یکسانی ماهیت ذهنی و عینی، پذیرش نظریه وجود ذهنی دربردارنده اشکال «لزوم مشمولیت علم تحت دو مقوله» خواهد بود. صدرالمتألهین در آثار خود از طریق تمایز میان حمل شایع و اولی، صدق دو مقوله بر علم از دو حیث ذاتی و عرضی، نفی قیام حلولی و قبول صدق دو مقوله بر صورت علمیه بسبب اعتباریت ماهیت و امکان تحقق ظلی آن به وجودات متعدد، برای حل این اشکال تلاش نموده است. گرچه بررسی پاسخهای وی حاکی از عدم تمامیت آنها در حل اشکال است، اما مبانی او زمینه ساز حل اشکال از طریق قبول «حمل حاکی بر محکی» است که بر اساس آن، فارغ از اینکه ماهیت صورت علمیه چیست و صورت علمیه در چه مقوله یی قرار دارد، «حکایت» از ماهیت شیء خارجی، بعنوان وصف وجودیِ صورت علمیه معرفی میشود که به ماهیت صورت علمیه ارتباطی ندارد و بلکه از دایره مقولات بیرون است. با ارائه این راه حل، هم میتوان تطابق صورت علمیه و ماهیت شیء خارجی را حفظ کرد و هم میتوان در عین قبول تحقق صورت علمیه در ذهن، از اشکال لزوم تداخل دو مقوله در آن رهایی جست.

استدلال به آيه «رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ» (اعراف: 143) بر امکان رؤيت خداوند، يکي از مهم‌ترين ادله‌اي است که قائلان به رؤيت‌پذيري خداوند بدان متمسک شده‌اند. در نظر ايشان، اين آيه گوياي درخواست رؤيت خداوند از سوي حضرت موسي(ع) است و ابراز چنين درخواستي از سوي ايشان بر امکان‌پذيري رؤيت خداوند دلالت دارد. سيدمرتضي علم‌الهدي (436ق) در آثار خود، پاسخ‌هاي متعددي درخصوص رد اين استدلال ذکر نموده است. او در ميان پاسخ‌هاي مطرح شده، بيشتر بر دو پاسخ تأکيد ورزيده است: يکي آنکه درخواست حضرت موسي(ع)، نه درخواستي از جانب خودِ او، بلکه تنها حکايت درخواست رؤيت از جانب قوم او بوده است، و ديگر آنکه اگر درخواست حضرت موسي(ع) از جانب خودش بوده، او مشاهده آياتي را که مستلزم علم ضروري به خداوند هستند، از وي طلب نموده است. در ميان اين دو پاسخ نيز پاسخ اول را ترجيح داده و بلکه درنهايت، تأويل دوم را باطل دانسته است. به‌نظر مي‌رسد وجوهي که او به‌عنوان مرجحات پاسخ اول ذکر نموده و آنچه را مبطل تأويل دوم برشمرده، خالي از مناقشه نيست و درواقع اين پاسخ دوم است که بر پاسخ اول رجحان دارد و بلکه اساساً پاسخ اول قابل پذيرش نيست.

زینر با این پندار که فنا یا وحدت وجود در عرفان اسلامی، مربوط به ورود آموزه‌های مکتب فلسفی ودانته، به جهان اسلام است، بیانات بایزید را محمل مناسبی برای تأیید دیدگاه‌های خویش یافته و سعی بسیار در ایجاد مطابقت میان برخی گفته‌های وی با عبارات اوپانیشادها نموده است. در معراج‌نامه کوتاهی از بایزید که در کتاب اللمع ذکر شده، بایزید آنچه که در این سفر مشاهده نموده را خدعه نامیده است و همین امر زینر را واداشته تا «خدعه» را معادل «مایا» در اوپانیشاد شوتاشوتره معرفی کندو وی همچنین سعی کرده در جهت تقویت نظریه خود میان برخی دیگر از عناوینی که بایزید در معراج‌نامه خود ذکر کرده، معادل مناسبی در اوپانیشادها و گیتا بیابد. در این نگارش با اثبات اصالت اسلامی خدعه و استدلال بر عدم مطابقت معنایی این دو بطلان ادعای زینر آشکار می‌شود و نظریه او در خصوص تأثیر ودانته بر عرفان اسلامی به چالش کشیده می‌شود.

حكيم سبزواري در كوشش براي ارائة تقريرهايي از برهان صديقين كه از تقريرهاي پيشين مستحكمتر و در عين‌حال داراي مقدماتي كمتر باشد، سه تقرير عمده بدست داده كه از اين سه، دو تقرير را ميتوان از نوآوريهاي فلسفي وي بشمار آورد. اين تقريرها ـ كه مورد توجه و تدقيق محققان پس از وي قرار گرفته و الهامبخش كساني چون علامه طباطبايي در ارائة تقريراتي پيشرفته‌تر گرديده ـ در گشودن افقهايي جديد فراروي اين بحث فلسفي پيشرو بوده‌اند و از اين نظر، از نقاط عطف در سير تكاملي برهان صديقين محسوب ميشوند. اين امر، بررسي نقادانة تقريرهاي يادشده و نيز برداشتهايي كه از آنها صورت گرفته را ضروري ميسازد. مقالة حاضر، در اين راستا، به گزارش و تحليل و نقد تقريرهاي سبزواري و تأمل در نكات و اشكالاتي كه در برداشتهاي معاصر از اين تقريرها مطرح شده، پرداخته است.

محدوده معرفت انسان به خداوند متعال، یکی از مهم‌ترین مباحثی است که بر اساس هستی‌شناسی خداوند و نیز شناخت انسان به‌عنوان جلوه‌ای بهره‌مند از ابزارهای معرفتی مورد توجه فیلسوفان الهی قرار گرفته است. حکیم زنوزی به‌دقت به بررسی فلسفی این مسئله پرداخته و در ارائه تفسیری صحیح از برخی از آیات و روایات مطرح در این زمینه کوشیده است. وی با تقسیم هر یک از دو قسم علم، یعنی علم حصولی و علم حضوری به بالوجه و بالکنه، تعلق هر یک را به خداوند بررسی کرده و تعلق قسم بالکنه علم حصولی و نیز علم حضوری را به خداوند ممتنع دانسته، ولی تعلق قسم بالوجه آن دو را به حضرتش ممکن برشمرده است

از جمله نوآوری‌های فلسفی حکیم سبزواری سخنان او در مسئله اتحاد عاقل و معقول (اتحاد عالم و معلوم) است. یکی از این نوآوری‌‌ها ادله‌‌ای است که او به ابتکار خویش برای اثبات این نظریه اقامه کرده است. این مقاله به گزارش، تحلیل و بررسیِ استدلال‌‌های وی اختصاص دارد که بر اساس مقایسۀ موجود ذهنى با موجود خارجى، تجدّدات و تبدّلات ‌اخروی، عاقل‌بودن امور مجرّد، مشاهدۀ عقول عرْضی، مشتق و مبدأ اشتقاق، مُفیض مُدرَکات‌بودنِ نفس، و یکی‌بودن وجود فى‏نفسۀ معقول و وجودش براى عاقل اقامه شده‌‌اند. این دلیل‌‌ها اگرچه خالی از اشکال‏‌هایی همچون مبتنی بودن بر مبناهای متعارض یا اختلافی نیستند، بی‌‌گمان در پیش‌برد این مسئله و تبیین بهتر نظریه اتحاد عاقل و معقول اثرگذار بوده‌‌اند.