جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله به مفهوم جسم و عوامل مؤثر بر حرکت آن از منظر ابن سینا پرداخته و تأثیر این مفاهیم و گزاره‌ها بر مکانیک کلاسیک را بررسی خواهیم کرد. ضمن بیان نظرات ابن‌ سینا، سیر تحول این مباحث فلسفی در فلسفه غرب (فلسفه دکارت، فلسفه لایب نیتس و مباحث فلسفی اختیار شده توسط نیوتن) را تحلیل نموده و نهایتاً به اثبات اصل ماند و قوانین پایستگی انرژی و اندازه حرکت می‌پردازیم. همچنین مبانی فلسفی را که منجر به پذیرش قانون واحد برای توصیف حرکت‌های زمینی و آسمانی شد مطرح کرده و با روش تحلیلی نشان خواهیم داد که اندیشه‌های بوعلی سینا ـ که از طریق ترجمه آثار ابن رشد به اروپا راه یافت ـ تأثیری به‌سزا در تدوین مکانیک کلاسیک داشته است. همچنین به‌اجمال نشان خواهیم داد که بخشی از فلسفه طبیعی ابن‌ سینا این قابلیت را دارد که هرگاه با ریاضیات مناسب ترکیب گردد، برخی از معادلات اساسی فیزیک را به‌طور کامل‌تر به‌دست دهد.

یکی از اضلاع مهم معرفتی علوم، مبحث روش‌شناسی است. روش‌شناسی صحیح می‌تواند پژوهشگران را به کشف حقایق علوم نزدیک کند این مهم در همه دانش‌ها ضروری است، اما در علوم معرفتی که متضمن هدایت‌بخشی در چگونگی حیات انسان است، نظیر علم تفسیر ضروری‌تر می‌نماید. ازهمین‌رو معرفی و نقد آثار علمی در ارزشیابی و تبیین واقعیت‌ها و برطرف کردن کاستی‌ها در حوزه پژوهش نقش بسزائی دارد. یکی از شخصیت‌های تأثیرگذار در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور و در دوره معاصر که شایسته است آثار قرآنی ایشان مورد مداقه و بحث و بررسی قرار گیرد، استاد علی صفائی حائری است. مهم‌ترین هدف این رساله بررسی و تحلیل، ارزیابی و سنجش مبانی و روش‌های تفسیری ایشان جهت راهیابی به شیوه صحیح تفسیر قرآن و الگوسازی برای پژوهشگران قرآنی بوده است؛ همچنین اثبات استقامت و برتری دیدگاه‌های اصیل تفسیری در برابر نظراتی که امروزه در میان برخی دگراندیشان در مجامع علمی مطرح می باشد. سؤال اصلی این رساله چیستی و چگونگی مبانی و روش‌های برداشت از قرآن از دیدگاه نویسنده مورد نظر بود. اینکه ایشان با چه هدف و رویکردی به این کتاب الهی نگریسته، قضاوت‌های کلی و پیشینی و روش برداشت وی از قرآن چه بود و چه وجه تمایزی با دیگر مفسران داشت، مورد بررسی قرار گرفت. این نوشتار در قسمت مبانی چهار محور مهم را مورد بررسی قرار دارد: نخست به‌دست آوردن نظریه‌های اولیه در مورد شناخت‌هایی که یک مفسر باید دارا باشد؛ دوم پیش‌فرض‌های مرتبط با هویت قرآن؛ سوم شناخت باورها و دیدگاه های مرتبط با چگونگی فهم قرآن و چهارم بررسی منابع تفسیری. در قسمت روش‌های برداشت از قرآن دو حوزه مورد بررسی قرار گرفت: یکی شناخت شیوه‌های دستیابی به مهارت‌های لازم برای فهم معنا و مدلول مفردات و گزاره‌های متنی و دوم آگاهی از معارت‌های لازم در جهت فهم مقاصد و هدایت کلی قرآن کریم. درنهایت در بخش آخر به ارزیابی و نقد فرآورده تفسیری ایشان در حوزه مبانی و روش‌ها و برداشت‌های تفسیری پرداخته شد. در پژوهش حاضر سعی شده است تا ضمن استخراج، تبیین و تحلیل و ارائه نظام‌مند روش‌شناسی فهم قرآن در تفسیر استاد صفائی حائری، دفاعی مستدل و منطقی از آن صورت بگیرد. بدیهی است این امر خطیر راه را برای نگاه تطبیقی و انتقادی به آرای ایشان هموارتر می‌سازد. یکی از نتایج مهم این رساله، الگوسازی تعامل بین مخاطب قرآنی و استاد مفسر در ساحت تلاوت آیات، ارجاع متشابهات به محکمات و زمینه‌سازی تدبر در آیات قرآن است. از دیگر نتایج این رساله نمایان‌سازی منسجم و نظام‌مند مزیت‌های تفسیرنویسی نویسنده مورد بحث، ازجمله استفاده از روش تقسیر قرآن به قرآن، توجه به دو جنبه عقلانیت و احساس، نوآوری و نثر ادبی جذاب، اقناع مخاطب، دقت در طرح سؤال، تنظیم سؤال و تحلیل سؤال پیرامون آیات قرآنی، امعان نظر به نیازهای مخاطب و مخاطب‌شناسی، جوابگوئی به شبهات روز، عصری بودن برداشت‌ها و تطبیق بر انسان معاصر، توجه ویژه به رویکرد هدایتی قرآن، تمرکز و ابتناء بر کتاب و سنت و حاکمیت روح روایات در تبیین و تنظیم تفسیر نویسی مؤلف مورد نظر می‌باشد.

چیستی «صراط» و ربط آن با «هدایت» و «نجات» انسان، از مسائل مهم دین‌پژوهی معاصر است. هر نوع تفسیر از صراط در شبکه معارف دین تأثیرگذار است. بدون فهم حقیقت صراط، بحث پیرامون هدایت و نجات، ناقص و نتایج ابهام‌آفرین مانند تعدّد صراط را در پی خواهد داشت، زیرا هدایت الهی دارای مبدأ (منه)، مقصد (الیه)، وسیله (به)، طریق (فیه/ صراط) و نتیجه (حتی/ نجات) است. در این رساله حقیقت قرآنی و روایی صراط در سه حوزه تکوین، تشریع و جزا، از منظر ملاصدرا و علامه طباطبایی تبیین و سپس نسبت آن با انواع هدایت و رابطه و اثر صراط در امر نجات تبیین گردیده است. ملاصدرا، صراط تکوینی را هدایت عامه الهی می‌داند، اما صراط تشریعی را صراطی یگانه دانسته که در دنیا، از حیث مفهوم سیر الی الله بوده، و از حیث مصداق«قرآن»، «دین» و «پیامبر و ائمه معصومین علیهم‌السلام» می‌باشد؛ این مفهوم دنیایی حرکت و سیر ارادی و دینی است که در قالب شرع محقق می‌شود، یعنی صیرورت وجودی و نفسانی انسان در دو بُعد علمی و عملی است که با تبعیّت از مصادیق صراط حاصل می‌گردد؛ صراط در آخرت را، نمود صراط دنیایی و صورت نهایی نفس، که به‌صورت محسوس بر روی جهنم کشیده شده است می‌داند.علامه طباطبایی با دو تحلیل فلسفی و دو تحلیل کلامی، به نظام‌های چهارگانه؛ 1- علّی- معلولی؛ 2- حرکت؛ 3- مولویّت و عبودیّت؛ 4- ربوبی، قائل‌ و قوانین علّی معلولی، حرکت طبیعی اشیاء و ربوبیت تکوینی را صراط تکوین و حرکت نفسانی ارادی، اصلاح رابطه مولی و عبد و ربوبیت تشریعی را صراط تشریعی دانسته و در حوزه جزا، تعریفی معطوف به تعریف صراط تشریعی ارائه می‌دهد.از نظر هر دو حکیم صراط تکوین دارای سیاق واحد و صراط تشریعی دارای وحدت انبساطی است. صراط تکوینی عین هدایت تکوینی و صراط تشریعی نیز عین هدایت تشریعی است. نسبت صراط تشریعی با نجات نسبت وسیله و هدف است.

اندیشه شیعی مبتنی بر منابع اصیل دینی است. قرآن و بیانات معصومین اساس اندیشه شیعی است. امامان شیعی همواره سعی داشته‌اند براساس این منابع مانع از نفوذ و دخالت اندیشه‌های غیراصیل باشند.عالمان شیعی نیز در دوره‌های مختلف اعصار اسلامی سعی بر پالایش فکری و معرفتی اندیشه خود داشته‌اند. با این همه تلاش و کوشش اتهام‌های فراوانی مبنی بر غیراصیل و انحرافی دانستن اندیشه‌های شیعی که در حقیقت میراث معنوی پیامبر اکرم و اهل بیت است زده شده است.محمد عابد جابری در پروژه نقد عقل عربی خود که برای برون‌شد از وضعیت رکود عقل و مقدمه‌ای برای حل تعارض سنت و تجدد نگاشته است، نظام‌ معرفتی شیعه را یک منظومه عرفانی و غیرعقلی پنداشته‌اند. اساس اندیشه عرفانی در عالم اسلامی برخاسته از نفوذ آثار هرمسی است که در قرن دوم وارد عالم اسلام شده است و غلات «شیعی»، «امامیه» و «اسماعیلیه» نسبت پایداری با این اندیشه ایجاد کرده‌اند. وی بر پایه نگرش و روش ویژه خود به شیعه، عقل و... سعی بر یافتن داده‌های تاریخی دارد که بتواند شواهدی بر تایید این امر باشد.در این نگارش پس از بیان کلیات و ارائه تصویر نسبتاً روشنی از مفاهیم پایه (که مرتبط با اندیشه کلامی شیعه و اتهامات جابری می‌شود) به تبیین چارچوب نظری جابری پرداخته و دیدگاه وی در رابطه با شیعه در سه بخش «نگرشی روشی»، «داده‌های تاریخی» و «زوج های ساختاری» تقریر شده است. در ادامه قبل از نقد آراء وی ،بر اساس قرآن و روایات کتاب‌الحجه اصول کافی مقام معنوی امام بر پایه یک متن اصیل شیعی معرفی شده است. تمرکز بر این بخش از اصول کافی از آن بابت است که جابری برای ادعای خود بیش از هر منبعی از این اثر استفاده نموده است.این روایات می تواند تصویر نسبتا صحیحی از شیعه ارائه دهد.تصویری که جابری آن را به صورت ناقص با مطالب دیگر در آمیخته است. در پایان آراء جابری مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. برخی از این نقدها به شیوه حلی و برخی به شیوه نقضی است که بر پایه قرآن کریم و منابع روایی اهل سنت شکل گرفته است.در پایان سعی شده با جمع بندی مطالب ، اافق‌های جدیدی را به روی خواننده بگشاییم.

چیستی «صراط» و ویژگی‌های آن از مسائل مهم الهیات و معارف دینی است. هر نوع تبیین و تفسیری از آن در مباحث کلامی و شبکة معارف دین تأثیرگذار است. در این تحقیق «معنا و حقیقت صراط»، در سه حوزة تکوین، تشریع و جزا از منظر علامه طباطبائی بررسی شده است. نتیجه تحقیق اینکه ایشان در منظومه فکری و جهان‌بینی خویش به نظام‌های چهارگانة 1. علّی و معلولی، 2. حرکت، 3. مولویت و عبودیت و 4. ربوبی پرداخته و در هر کدام تعریفی منطبق با همان نظام، برای صراط ارائه کرده است. «صراط»، در حوزة تکوین، با نظر به دو نظامِ «علّی و معلولی» و «حرکت» (در صورتی که حرکت غیرارادی باشد) تبیین گردیده و در حوزة تشریع با نظر به سه نظام «حرکت» (در قسم حرکت ارادی)، «مولویت و عبودیت» و «ربوبیّت» تعریف شده است. در حوزة جزا، تعریفی معطوف به تعریف صراط تشریعی ارائه می‌گردد.

این اثر ملاحظاتی است ناظر به پاره‌ای از دعاوی دکتر سروش در مقاله بسط تجربه نبوی و نیز توضیحات ایشان راجع به همین مقاله در مصاحبه با مجله آفتاب، این اثر به سه بخش تقسیم می‌شود، در بخش اول به صورت فهرست‌وار دعاوی دکتر سروش بیان می‌شود و در بخش دوم دعاوی مطروحه مورد بررسی قرار می‌گیرد. این بررسی شامل: 1. استنباط پیش‌فرض‌های اساسی تئوری «بسط تجربه نبوی» و ارزیابی این پیش‌فرض‌ها؛ 2. استخراج اهم لوازم نظریه بسط تجربه نبوی؛ 3. بررسی ادله دکتر سروش در این باب؛ می‌باشد. در بخش سوم نویسنده به ذکر پاره‌ای نکات در رابطه با روش‌شناسی آثار دکتر سروش به ویژه تجربه نبوی و توضیحات مجله آفتاب می‌پردازد.

هدایت مدعای مشترک همه أدیان است؛ این حقیقت در اسلام حول محور صراط مستقیم شکل گرفته است. أهمیت و ضرورت فهم معنای صراط به وزان أصل هدایت بوده و هرگونه تفسیر نادرستی که آن را در وادی تعدد و نسبیّت بیندازد، نقض غرض نزول قرآن و إرسال پیامبران خواهد بود. ملاصدرا با تفسیری حکمی از صراط و چیستی آن در آیات قرآن، أفق جدیدی را برای أذهان باز می‌نماید؛ نظر ایشان افزون بر دو کتاب تفسیر القرآن الکریم و أسرار الآیات و أنوار البیّنات در کتاب‌های دیگرش نیز نمود یافته است، این تحقیق به مبناسازی ایشان برای تفسیر حقیقت صراط پرداخته و سپس به بررسی آیاتی که ایشان در فهم این مهم در آنها دارای تحلیل و تفسیر بوده‌اند، پرداخته و در نهایت با جمع‌بندی مطالب تفسیری، تعریفی از صراط و صراط مستقیم ارائه می‌دهد که لازمه ذاتی آن وحدت است.

معنویت دینی برآیند و حاصل شکلی از زیستن است که بر پایه رابطه قلبی - ایمانی با خدا و پیوند حبی نسبت به پیامبر و اهل‌بیت طاهرین‌اش شکل گرفته» اعمال و زندگی فرد معنوی را برپایه تعالیم وحیانی و تلاش برای برپایی حکومت ولی‌عص رال تبلور می‌بخشد. با توجه به گسترش جریان‌های معنوی جدید که ماهیتی تکثرگرا داشته مخاطبان را به ورطه نسبیت گرایی و اباحه گرایی سوق می‌دهند. معنویت دینی معنویتی به دور از اباحه گرایی و نسبیت‌اندیشی معرفتی یا اخلاقی است. این نوشتار با روش توصیفی -تحلیلی و برپایه محکمات عقلی و نقلی هویت معنویت دینی را از منظ ر آموزه های شیعی -مهدوی در چهار بخشش معرفت‌شناختی» هستی‌شناختی» انسان‌شناختی و وظیفه شناختی مورد بررسی قرار داده و به این نتایج رسیده است که معنویت دینی قائل به عقلانیت » وحیانیت » وجود خداء عصمت و علم فرابشری و پیامبرو امام معصومء ضرورت اقتدا به امام معصوم برای دوری از انحرافات» وجود و اصالت روح و امام معصوم به عنوان واسطه فیض و ولی نعم است و معنویت دینی آخرت گراء شریعت گرا و اعتدال‌گراء قائل به پذیرش ولایت معصوم به عنوان شرط قبولی اعمال و بالاخره ضرورت احیای امرمعصوم به عنوان اصلی ترین وظیفه منتظران حقیقی است

کتاب «جهت داری علوم از منظر معرفت شناسی» متن تنظیم شده یکی از کرسی های نظریه پردازی و نقد اندیشه است که طی دو جلسه در تاریخ 21 بهمن ماه سال 83 و نیز 12 خرداد ماه سال 84 در محل پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم برگزار شده است. نظریه پرداز این جلسه آیت الله سید مهدی میرباقری، هیئت نقد و بررسی، حجت الاسلام و المسلمین حسن معلمی و حجت الاسلام و المسلمین دکتر رضا حاجی ابراهیم و دبیر کرسی، حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمد تقی سبحانی بودند. در ادامه گزارشی خلاصه از کتاب آورده شده است. نظریه پردازی این جلسه با با نقد نظریه «کاشفیت علم» در معرفت شناسی آغاز می شود و «تطابق با واقع» به عنوان معیار صدق و کذب معرفت نفی می شود. همچنین مبنای «حضور» بین نفس و صورت علم نیز که به تجرد و اتحاد بین نفس عاقل و معقول باز می گردد مورد مناقشه قرار گرفت. در این تحلیل، با جایگزین شدن «فاعلیت» به جای «علیت»، اراده فاعل در کیف فهم تأثیرگذار خواهد بود و اساساً تنها با فاعلیت، اشراف نسبت به علم قابل تبیین خواهد بود. پس از این ناقدان محترم به ارائه نقدهایی به برخی از لوازم این نظریه پرداختند که مهم ترین آنها عبارت است از: منجر شدن این نظریه به نسبیت و شکاکیت مطلق، از بین رفتن اصل تفاهم. در ادامه نظریه پرداز این کرسی به پاسخ به نقد ها پرداختند و بیان داشتند که اساساً «تطابق میان دو» علاوه براینکه هیچ دلیل و برهانی ندارد، بی معنا و خلاف بداهت است. ایشان حضور اراده در معرفت را دارای سطوح متفاوتی دانستد که در سطوح حداقلی معرفت، اراده ها هماهنگ بوده و همان مرحله پایگاه تفاهم قرار می گیرد. همچنین مطلق نبودن اراده ها و حاکمیت اراده های مافوق بر دیگر اراده ها را موجب پیدایش «نظام اراده های فاعلیتی» دانستند که این دستگاه معرفت شناسی را از نسبیت مطلق نجات می دهد. به عبارت دیگر این نظریه معتقد است که «اختیار» در «معرفت» دخالت دارد اما این دخالت، مطلق نبوده و به نظامی از اراده بر محور ربوبیت خدای متعال ختم می شود و هرگز به نسبیت مطلق نمی انجامد. در جلسه دوم حجت الاسلام معلمی میان دو بحث «وجود ذهنی» و «کاشفیت» تفکیک کرده و بیان داشتند پایگاه کاشفیت بر بحث وجود ذهنی و تجرد نبوده که با مناقشه در آن، تطابق و کاشفیت زیر سوال برود بلکه کاشفیت و خطاناپذیری آن مبتنی بر بداهت و علم حضوری است. علم حصولی نیز تا آنجا که مبتنی بر بدیهیات استوار گردد، خطاناپذیر و مطابق با واقع خواهد بود. نظریه پرداز این کرسی، در پاسخ به این مطلب به ناکافی بودن ادعای بداهت در تطابق اشاره کردند و تطابق میان دو را خلاف بداهت دانسته و ادعا کردند اساساً عدم تطابق بدیهی است! در اینصورت میان علم و معلوم، «تناسب» وجود دارد که با فرایند فاعلیتی علم سازگار است و نه «تطابق». به بیان ایشان، فهم و ارجاع آن به بیرون و کاشفیت نسبی فهم مورد قبول است ولی آنچه که مورد مناقشه است، تطابق صد در صدی است. فهم به حضور در نسبت بین تولی و ولایت تعریف می شود، پایگاه تفاهم نیز هماهنگی در پرستش و جهت است و تناسب در جهت پاگاه حقانیت و صدق می باشد. در ادامه حجت الاسلام حاجی ابراهیم به تفکیک میان «تطابق هستی شناسی» و «تطابق معرفت شناسی» پرداختند و اشکال صاحب نظریه را به خلط میان ایندو دانستند و اینکه تطابق به معنای عینیت دو شیء تنها از منظر هستی شناسی تصور دارد، در حالیکه انکشاف، تطابق معرفت شناسی است مانند تصویر انسان در آینه. ایشان در ادامه ضمن تعریف اقسام نسبیت گرایی، از نسبیت گرایی «معرفتی» دفاع کرده و نسبیت گرایی «معرفت شناسی» را نفی نمودند و نظریه مطرح شده را منجر به «نسبیت گرایی در صدق» دانستند چرا که برابری در فهم را منکر می شود. آیت الله میرباقری مجدداً بر ناممکن بودن «فهم برابر» تأکید کرده و نادیده انگاشتن خصوصیات فردی افراد را لازمه این ادعا دانستند. براین اساس فهم دو نفر هیچگاه برابر نخواهد بود هرچند فهم هماهنگ و متناسب ممکن است. اساس «تفاهم» هم بر «هماهنگی در جهت» می باشد که بر دو پایه «عقلانیت» و «ایمان» واقع می شود، بنابراین «عقلانیت» طریق جریان «ایمان» است. ایشان همچنین تفاوت مسیر انبیاء (ع) با فلاسفه را نیز به تفاوت در «انسان شناسی» این دو دانسته و انسان شناسی فلسفی را مبتنی بر انسان شناسی ارسطویی معرفی کردند که انسان را صرفاً به عقل نظری صرف تنزل می دهد. طبق این مبنا پیامبر اکرم(ص) نیز با کفار تفاهم می کند اما این بدان معنا نیست که فهم آنها برابر شده باشد. براین اساس فهم انسان در روابطی که با خداوند برقرار می کند و جهتی که انتخاب می کند (حق یا باطل) شکل می گیرد و متناسب با حساسیت هایی که برای او شکل می گیرد عالم را می فهمد. بنابراین نفس پیدایش معرفت، تابع جهت ایمان و کفر است. لازم به ذکر است که کتاب «مذکور» با تلاش پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ۲۰۸ صفحه در قطع رقعی تنظیم و تدوین شده است.

مقاله حاضر عهده‌دار بررسی این مسئله است که بودونبود کثرت ادیان در آینده، در تعیین سرنوشت ادیان ونجات پیروان آن‌ها چه نقشی دارد. به‌ علاوه می‌کوشد به بررسی کثرت ادیان و نجات بخشی امام مهدی(عج) در آموزه‌های مهدویت بپردازد. این پژوهش، نخست، از منظر عقلی به تحلیل و بررسی کثرت حقانیت، با توجه به واقعیت غایی (خدای فلسفی) و کثرت نجات، مبتنی بر تحول در کثرت‌گرایی دینی «جان هیک» پرداخته؛ آن‌گاه ازمنظر نقلی و عقلی برخی آیات و روایات درباره نجات بر پایه شئون وجودی امام مهدی(عج) را موردبررسی قرار داده است و به این نتیجه می رسد که کثرت‌گرایی دینی هیک با ساختار متناقض، در توجیه مدعای کثرت حقانیت ادیان و نجات بخشی یکسان آن‌ها ناتوان است. از طرفی، بر اساس آموزه‌های مهدویت، از یک‌سو شأن هدایت‌گری و نور امامتِ امام مهدی(عج) سبب تحقق هدایت کامل و ظهور سیطره اسلام می‌شود و از سوی دیگر، آن حضرت با داوری میان پیروان ادیان با نفی کثرت ادیان حقانیت اسلام را اثبات می‌کند. همچنین با هدایت همه حق‌طلبان سبب نجات همگانی می‌گردد و نجات بخشی امام مهدی(عج) با کارکردهایی مانند؛ جمعی، فردی، مادی، معنوی و کیهانی به انجام می‌رسد.