جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله نقش پیش فرض ها و ارزش های غیرمعرفتی، در نظریات مربوط به علم دینی مورد بررسی قرار می گیرد. با بررسی یکی از نقدهای دکتر باقری به نظریۀ علم دینی دکتر گلشنی، به صورت خاص، روی اثر و نقش آفرینی تز نظریه باری مشاهدات در مرحله‌ی تولید یافته‌های آزمایشگاهی تمرکز می شود. حداقل علی القاعده این اثر میتواند نقشی سازنده در دفاع از نظریه های مربوط به‌ علم دینی داشته باشد. اما با بررسی فرایند عمل علمی، به خصوص تکیه بر مفهوم مشاهدۀ آفاقیشدۀ آلن چالمرز (فیلسوف علم متاخر) روشن می شود که ازآنجاکه نتایج آزمایشگاهی دربردارندۀ پاسخ جهان‌اند، نظریه باری مشاهدات در این مرحله نمی‌تواند نقشی سازنده در دفاع از نظریه های مربوط به علم دینی داشته باشد. در ادامه، این نکته توضیح داده می شود که نتایج و مشاهدات آفاقی شده، مورد قبول همگان هستند و می توان نظریات را با توجه به این نتایج، مورد ارزیابی نسبتا بی طرفانه قرار داد. نکته ای که اغلب نظریات علم دینی از آن غفلت دارند، چراکه بر تز نظریه باری مشاهدات تاکید افراطی دارند و این تاکید افراطی، منجر به انکار داوری بیطرفانۀ نظریات علمی می گردد.

مطابق استدلال مصالحه­ گرایان (تقلیل ­گرایان) در معرفت ­شناسی اختلاف نظر، اختلاف نظر با همتای معرفتی، به دلیل بروز تقارن معرفتی، منجر به کاهش (تقلیل) سطح اطمینان و توجیه باور مورد اختلاف­ می ­گردد. با این حال بسیاری از افراد مذهبی، منکر همتایی طرفین هستند. آنها به شواهد خصوصی و تجارب دینی­ ای ارجاع می ­دهند که به صورت شخصی در اختیار دارند و فرد مخالف شان آنها را در اختیار ندارد. بدین ترتیب، دینداران با اشاره به این شواهد و تجارب خصوصی، بروز تقارن معرفتی را انکار می­ کنند و چالشی را پیش­ روی مصالحه­ گرایان قرار می­ دهند. در این مقاله سعی می ­شود با اضافه‌کردن شرط ارایه «تبیین­ بدیل» به شروط متعارف همتای معرفتی، به این چالش پاسخ داده شود. ما ضمن اشاره به برخی از مزیت­ های پاسخ فوق، نشان خواهیم داد که تبیین بدیلِ مطلوبی که مورد انتظار مصالحه‌گرایان است، در اختلاف نظرهای دینی به راحتی قابل ارایه نیست.

دخالت ارزشهای غیرمعرفتی در استدلال علمی بحث‌های زیادی به همراه داشته است. یکی از راه‌هایی که می‌تواند این دخالت را توجیه نماید، استدلال از راه ریسک استقرائی است. هدف این مقاله، بررسی نسخه‌ای از این استدلال است که توسط داگلاس ارائه می‌گردد. وی با طرح پرسش در مورد «حد کفایت شواهد» استدلالش را پیش می‌برد. ما با مفروض گرفتن درستی استدلال داگلاس، سعی می‌کنیم که پاسخ پرسش از «حدکفایت شواهد» را با توجه نتیجه‌گیری استدلالش مشخص سازیم. نشان خواهیم داد که با درنظرگرفتن توأمان ارزش‌های معرفتی و غیرمعرفتی نمی‌توان پاسخ مناسبی برای حدکفایت به‌دست آورید، زیرا یا گرفتار دور می‌شویم و یا مجبور به اضافه کردن اموری مبهم. همچنین، توضیح خواهیم داد که داگلاس می‌توانست پاسخ به پرسش از حد کفایت را با تاکید بیشتر بر عمل دانشمندان و کاربران واقعی علم جست‌وجو کند که در آن، الزامی بر ادغام مدعیات علمی با حیطه‌های سیاست‌گذارانه علم وجود ندارد.

تعین ناقص تجربی از جمله مسائلی است که موضع رئالیست‌ها در مورد شناخت مشاهده‌ناپذیرها را با چالش روبه‌رو می‌سازد. ماریو آلای در پاسخ به این مسئله مدعی است که تعین ناقص (چه در گذشته و چه امروزه) نتوانسته و نمی‌تواند موضع رئالیسم علمی را با اشکال روبه‌رو سازد. او ابتدا همصدا با دیگر رئالیست‌ها، مزیت‌های نظری را برای شکستن تعین ناقص معرفی می‌کند و برای رهایی از ایرادات به‌کارگیری مزیت‌های نظری، راهکار ویژه‌ای ارائه می‌دهد. با این که آلای معتقد است که مزیت‌های نظری به خوبی می‌توانند تعین ناقص بروزیافته در مورد بیشتر نظریه‌ها در تاریخ علم را بشکنند، اقرار دارد که امروزه به واسطه به‌کارگیری مزیت‌های نظری، تعین ناقص بین بدیل‌های مکانیک کوانتومی شکسته نمی‌شود. به همین دلیل، وی برای دفاع از موضع رئالیستی در این مورد ویژه، راه‌حل جدیدی را ارائه می‌دهد که در آن بر توافقات و اشترکات مشاهده‌ناپذیر مفروض در هستی‌شناسی‌های نظریه‌های بدیل انگشت می‌گذارد. در این مقاله، با بررسی انتقادی رویکرد ماریو آلای در مواجهه با مسئلۀ تعین ناقص تجربی نشان داده می‌شود که راهکار وی برای رفع ایرادات به‌کارگیری مزیت‌های نظری خالی از اشکال نیست. همچنین راه‌حل پیشنهادی‌اش برای حفظ موضع رئالیستی در مورد نظریات مکانیک کوانتومی با سه اشکال مواجه است: تقلیل نظریات بدیل به یکدیگر و منحل کردن مسئله به جای حل مسئله، ناسازگاری و ابهام در صدق اشتراکات، و نبود تضمین در وجود اشتراکات و ناکارمدی برای تعمیم راه‌حل برای موارد احتمالی دیگر.

وجود اختلاف‌نظرِ غیرقابلِ‌انکار دربارۀ وجود خداوند ما را با این پرسش رو‌به‌رو می‌سازد که «آیا وجود چنین اختلاف‌نظری توجیه و معقولیت باور به خدا را کاهش می‌دهد؟». در معرفت‌شناسی اختلاف‌نظر، تقلیل‌گرایان عمدتاً با ارجاع به موارد شهودی، نظیر مورد رستوران، استدلال ازراهِ تقارن معرفتی و اشکال خودراه‌اندازی، بر این باورند که بروز اختلاف‌نظر بین همتایان معرفتی، ازآنجاکه نشان‌دهندۀ امکان (معتنابه) خطا در توجیه است، به کاهش توجیه و معقولیت باورهای‌ طرفین اختلاف‌نظر می‌انجامد. بدین‌ترتیب، بررسی همتا‌یی طرفین اختلاف‌نظر دربارۀ خدا به یک مسئلۀ جدی مبدل می‌گردد. مقالۀ پیشِ ‌رو، به ‌دنبال بررسی همتایی طرفین این اختلاف‌نظر است. نخست، استدلال فردریک چو در نفی همتایی طرفین اختلاف‌نظر را توضیح می‌دهم که، با انگشت‌گذاشتن بر تفاوت‌ در روش‌شناسی‌های طرفین، نفیِ همتایی را نتیجه می‌گیرد. در نقد چو خواهم گفت که چنین نیست که صرف اتکا بر وجود تفاوت‌های عمده، الزاماً، نفی همتایی را نتیجه دهد. زیرا، مطابق تلقی مقبول و شهودی‌تر از مفهوم همتایی، طرفین اختلاف‌نظر، به‌رغمِ داشتن تفاوت‌های عمده‌، همچنان ممکن است همتای یکدیگر باقی بمانند. باوجودِ این اشکال در نتیجه‌گیری استدلال چو، به‌هیچ‌وجه نمی‌توان منکر تفاوت‌های روش‌شناسانه‌ای بود که چو بر آن‌ها انگشت می‌گذارد. بنابراین، تقلیل‌گرا برای دفاع از موضع تقلیل‌گرایی درموردِ اختلاف‌نظر دربارۀ خدا باید نشان دهد که طرفین به‌رغمِ وجود چنین تفاوت‌هایی همتا هستند. سپس، به مقالۀ جیمز کرفت می‌پردازم که در پاسخ به چو و به نفع همتایی طرفین استدلال می‌کند. کرفت سعی دارد که، با برگرداندن تفاوت‌های عمدۀ طرفین اختلاف‌نظر به زمینه‌های معرفتی مشترک، همتایی طرفین را در نسبت با زمینۀ مشترک نتیجه بگیرد. در نقد کرفت استدلال خواهم کرد که زمینۀ مشترک موردِارجاعش کفایت لازم برای احراز همتایی را ندارد، زیرا با ارجاع به آن، امکان خطای جدی (در نسبت با موارد شهودیِ موردِارجاعِ تقلیل‌گرایان) نشان داده نمی‌شود. همچنین، ازآنجاکه امکان خطا نشان داده نمی‌شود، نتیجه می‌گیرم که کرفت نتوانسته همتایی را نشان دهد. بنابراین، درنهایت نتیجه می‌گیرم که، چنانچه طرفین اختلاف‌نظر دربارۀ وجود خدا از روش‌شناسی‌های متفاوتی استفاده کنند، آگاهی از اختلاف‌نظر تأثیری جدی در کاهش توجیه و معقولیت باور طرفین ندارد.

ادّعا می‌شود که تعیّن ‌ناقص­ نظریه‌های علمی توسط شواهد تجربی، می‌تواند موضع رئالیسم علمی را از پای درآورد. رئالیست‌های علمی ضمن باور به صدق (تقریبی) نظریّه‌های‌ بالغ علمی معتقدند که ما می‌توانیم از رهگذر این نظریه‌ها نسبت به سطح مشاهده‌ناپذیر عالم دانش کسب کنیم. اما این اعتقاد با تکیه بر تز تعین ناقص به چالش کشیده شده است. گفته شده است که چون برای هر نظریۀ علمی نظریه‌های متعدّد هم‌ارزی وجود دارد که علی‌رغم ارائۀ هستی‌شناسی‌های مختلف همگی به یک اندازه با شواهد مشاهدتی سازگارند، لذا هرگونه باور رئالیستی به صدق یکی از اینها خالی از پشتوانۀ معرفتی خواهد بود. رئالیست‌ها برای غلبه بر این چالش می‌بایست نشان دهند که ما راه‌های معرفتی­ غیر از تأییدِ بی‌واسطۀ حاصله از شواهد مشاهدتی داریم که می‌تواند چنین تعیّن ناقصی را بشکند. ما در این مقاله سعی می‌کنیم بعد از شکافتن دقیق مسئله، نشان دهیم که امکان پاسخ به این مسئله با اتّکا بر رویکردی که آن را «توسعۀ منابع تأیید» می‌نامیم وجود دارد. مطابق این رویکرد، نظریّات می‌توانند از منابع دیگری نیز تأیید دریافت کنند. مهمترین منابعی که تاکنون در این زمینه معرفی شده‌اند عبارتند از: تأیید غیرمستقیم و مزّیت‌های نظری. پس از ارزیابی تأیید غیرمستقیم، ما به‌نفع این ادّعا استدلال خواهیم کرد که مزیّت‌های نظری، به‌خصوص «توان تبیین‌گری»، بهتر می‌تواند در ورای نتایج تجربی به‌عنوان منبع تأیید مورد نیاز رئالیست‌ها عمل نماید. البته به‌کارگیری مزیّت‌های نظری همواره با چالش‌هایی روبه‌رو بوده است، ولی ما در بخش‌های پایانی مقاله نشان خواهیم داد که می­توان به این چالش‌ها پاسخ داد.