جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در منابع روایی و تفسیری اهل سنت، اخباری وجود دارد که بیان‏گر خطا و لحن در مصحف است. این اخبار گاه به «خطای کاتبان» در نگارش کلمات خاصی از مصحف و گاه به وجود «لحن» در مصحف اشاره داشته و از مصداق خاصی نام نبرده‌اند. این مقاله، برای تاریخ‌گذاری این اخبار، از روش تحلیل اِسناد - متن بهره گرفته و به این نتیجه رسیده است که زمان شکل‌گیری این اخبار، پس از به سرانجام رسیدن پروژه مصحفی حجّاج بن یوسف ثقفی بوده است. با در نظر گرفتن بافت تاریخی صدور این اخبار، می‌توان چنین تحلیل تاریخی ارائه داد: گرچه حجاج به اصلاح رسم مصحف اقدام کرد، اما درعین‌حال از بزرگداشت مصحف عثمانی و تأکید بر محوریت آن و حذف دیگر مصاحف، غافل نبود؛ لذا این اخبار با استفاده از صورت‌بندیِ نقد بر کاتبان مصحف عثمانی یا دفاع از آنان، به نقد بر مصحف نگاشته‏شده توسط حَجاج یا دفاع از این مصحف پرداخته‌اند. اخبار منسوب به عایشه نیز در دوره عباسی رواج یافته و نشان‏دهنده مبارزه عباسیان با نمودهای فرهنگی امویان است. چه اینکه اخبار منسوب به ابان بن عثمان، در مقام دفاع از مصحف عثمانی -به‌عنوان رکن اصلی مصحف نگاشته‏شده توسط حجاج- است.

دربارۀ قرائت رایج در هر کدام از امصار و اعصار اسلامی، اخبار پراکنده‌ای وجود دارد‌. این اخبار نمی‌توانند تصویر واضحی از پراکندگی و نحوۀ انتشار قرائات در دوره‌های مختلف مناطق اسلامی به دست دهند‌. یکی از شواهدی که به تکمیل چنین داده‌هایی کمک می‌کند، بررسی مصاحف مکتوب در آن زمان است‌. محققان این مقاله، پنج نسخه از مصاحف خطی قرن هفتم هجری موجود در کتابخانۀ آستان قدس رضوی را انتخاب کرده و با استخراج آمار میزان مشابهت فرش الحروف و رسم المصحف این قرآن‌ها به رسم المصحف و قرائت قاریان بوم‌های مختلف، برای دستیابی به قرائت رایج ایران در قرن هفتم تلاش کرده‌اند‌. طبق آمار به‌دست‌آمده، تنها در قرآن شمارۀ 67 که کتابت آن به اوایل قرن هفتم باز می‌گردد، رسم مصحف همانند قرون گذشته بیشترین شباهت را به رسم مصحف بصره دارد؛ امّا در قرآن شمارۀ 84، بیشترین مشابهت به یک اندازه به هر دو رسم مصحف بصره و کوفه است‌. رسم سه مصحف دیگر نیز با حدود چهار درصد تفاوت، بیشترین شباهت را به رسم بوم کوفه و پس از آن بصره دارد و این نخستین‌بار طی قرون چهارم تا هفتم است‌. دربارۀ قرائت مضبوط در مصاحف نیز در ایران، از قرن‌های پنجم و ششم اندک‌اندک تمایل بیشتری به قرائات کوفی و به‌ویژه قرائت عاصم با هر دو روایتش پیدا شده بود‌. تنها اینکه در قرن هفتم وضوح و شدّت بیشتری یافته و به‌طور خاص بر قرائت عاصم متمرکز شده است‌.

گزارش‌ها دربارۀ قرائت رایج در هر کدام از بلاد اسلامی در سده‌های متقدّم، اندک و گاه غیردقیقند. لذا بررسی شواهد عینی برجای مانده از آن دوران ضروری است. یکی از مهم‌ترین شواهد عینی، قرائت مضبوط در مصاحف کهن هر منطقه است. این پژوهش به منظور کشف قرائتِ قرن چهارمِ ایران، به بررسی قرائت مضبوط در سه قرآن کامل و سه گروه جزوۀ قرآنی موجود در آستان قدس رضوی پرداخته است. بدین منظور، جدولی مشتمل بر 1001 کلمه تهیه شد. بعد از تهیۀ آمار میزان شباهت قرائت مضبوط در این کلمات با هریک از قرائات ده‌گانه و نیز موارد برجای مانده از اختیار ابوحاتم و ابوعبید که طبق اخبار در ایرانِ آن زمان رایج بوده‌اند، این نتیجه حاصل شد که در سدۀ چهارم، قرائت یا اختیار یک شخص خاص در ایران رایج نبوده است؛ چراکه قرائت این مصاحف نه تنها با هم، بلکه با قرائت یکی از قاریان معروف نیز کاملاً هماهنگ نیست؛ در عین حال، این مصاحف در مرحلۀ رسم مصحف بیشترین شباهت را به مصحف بصره و کمترین شباهت را به مصحف شام دارند. در مرحلۀ ضبط قرائت نیز به قرائت ابوعمرو و اختیار ابوعبید شباهت قابل توجّهی دارند. درواقع، قرائت این مصاحف یک اختیار بر پایۀ قرائت عراقی ابوعمرو است که یکی از ملاک‌های آن، «مطابقت با قرائت بیشتر قاریان ده‌گانه» بوده است، و همین، توجیه‌گر میزان قابل‌توجّه شباهت آن با دو اختیارِ ابوعبید و ابوحاتم، به خصوص اختیار ابوعبید است.

طبق برخی احادیث منسوب به پیامبر(ص)، نهی از بنای بر قبور، با عملکرد یهودیان و مسیحیان ارتباط یافته است. بررسی تطبیقیِ صورت کلّی‌تر این مسأله یعنی نحوۀ تعامل پیروان هر دین با جسدوقبرمردگان هم‌کیش خود و نیز ساخت هرگونه سازه بر مقابر آنان در ادیان ابراهیمی، می‌تواند به تبیین بهتری از این اخبار بیانجامد. درنتیجۀ این بررسی می‌توان گفت در عین شباهت زیاد این ادیان در این مسأله، تفاوت‌هایی نیز وجود دارد؛ در یهودیّت و مسیحیّت، بین ظهور دین و روی آوردن پیروان آن به زیارتگاه ساختن از مقبرۀ رجال دینی فاصلۀ قابل‌توجّهی وجود دارد؛ یهودیان زمانی بدان روی آوردند که از اقامتگاه اصلی خود کوچ کرده و با دیگر فرهنگ‌ها ارتباط یافتند. در مسیحیّت نیز انگیزه‌های متعدّدی وجود داشته که به نظر می‌رسد کوشش تدریجی برای کاستن از اهمیّت معبد اورشلیم از مهمترینِ آنها بوده است. امّا در دین اسلام، شواهد زیارت قبور و بنای سازه‌های عبادی در اطراف آنها به دوران پیامبر(ص) باز می‌گردد. حتی طبق اخبار، فرمان نهی از زیارت قبور که به پیامبر(ص) منسوب است، از سوی خود ایشان لغو شده است. گویی دلیل نهی پیشین، چیزی جز مبارزه با زمینۀ فکری موجود در رفتارهای پیشااسلامی ازجمله برخی جلوه‌های فرهنگی یهودیّت، مسیحیّت و جاهلیّت نبوده است.

بر مبنای این اصل که قرآن کتاب هدایت و یادآوری است و نه یک کتاب فقهی، انتظار می‌رود در هر دسته از موضوعات خود، اهداف و آموزه‌های تربیتی را نیز لحاظ کند. این مقاله به بررسی موردی رهیافت‌های تربیتی آیات فقهی ازدواج، مهریّه و نفقه می‌پردازد. تحلیل آیات پس از کدگذاری، مقوله‌بندی، توصیف و تحلیل داده‌ها می‌آید. موارد زیر در این آیات نشان داده می‌شود: ابعاد تربیتیِ جسمی، روحی، اقتصادی، جنسی و اخلاقی؛ اهدافِ تربیتیِ ایجاد روحیۀ تعاون، پیشگیری از رذایل اخلاقی، مبارزه با عقاید و آداب نادرست و تقویت روحیّۀ شکرگزاری؛ اصول تربیتیِ رعایت محدودیّت‌های طبیعی و وسع مالی متربّی، نظارت مستمر بر اعمال وی، آزادی و اختیار متربّی، حفظ کرامت انسانی؛ و روش‌های تربیتیِ مانند: تشویق و پاداش، محروم‌سازی، پرهیز از تصریح در مسائل جنسی، و مقایسه و تحریک عواطف انسانی. قرآن بر آن است تا تربیت افراد خانواده با حفظ کرامت و جایگاه والای انسانی‌ آن‌ها و با اختیار خودشان فراهم آید.

اوامر و نواهی بسیاری در قرآن همراه با وعده یا وعید آمده که در شماری از این آیات، به مخالفت افراد با این دستورات نیز اشاره شده ‌است. این پژوهش با شیوۀ توصیفی _ تحلیلی ویژگی‌های منجر به مخالفت با اوامر و نواهی الهی را استخراج کرده و آن‌ها را در چهار دستۀ عامل شناختی، عامل رفتاری، عامل عاطفی- انگیزشی و ترکیبی از سه عامل (سه‌بُعدی) قرار داده است. پس از پردازش و تحلیل عوامل، مشخص شد که ویژگی‌های شناختی کمترین فراوانی، و عوامل رفتاری و در مرحلۀ بعد عاطفی- انگیزشی، بیشترین فراوانی را در میان علل مخالفت داشته‌اند. بر این اساس، دلیل اصلی مخالفت با دستورات و وعده‌های الهی نه در مرتبۀ شناخت و علم، بلکه در مرحلۀ رفتار و تنظیم صحیح عواطف و انگیزه‌هاست.

اخباری منقول از پیامبر اکرم(ص) وجود دارد که در مقام نهی از بنای مسجد بر قبور، به ریشه‌شناسی این عمل پرداخته و آن را به اقوام و پیروان ادیان گذشته بازمی‌گرداند. این اخبار تحریرهای متعددی دارد؛ براساس شباهت‌های متنی و سندی، می‌توان آنها را به شش دسته تقسیم کرد: 1- اخبار عایشه، 2- اخبار عایشه و ابنعباس، 3- اخبار ابن عباس، 4- اخبار ابوهریره، 5- اخبار ابن مسعود، و 6- اخبار ابوعبیدة بن جراح. این مقاله با استفاده از روش تحلیل اسناد-متن به تاریخ‌گذاری این اخبار پرداخته و به این نتیجه رسیده است که صورت اصلی خبر که در مقام نهی از اتخاذ مسجد از قبور به عنوان یک ویژگی قومی و مذمّت این فعل است، در نیمۀ اول قرن اول رواج داشته است. گرچه می‌توان گفت برخی از تحریرهایی که این فعل را یک ویژگی دینی جلوه داده و به لعن یهود و نصاری می‌پردازند در نیمۀ اول قرن اول ایجاد شده‌اند و همزمانی آن با اخراج یهودیان از جزیرة العرب و یکسان‌سازی دین این منطقه نیز آن را تأیید می‌کند، اما قطعی است که روند گسترش تحریرهای اخیر نسبت به صورت اصلی خبر در گذر زمان سیر صعودی داشته و حتی در تحریرهای متأخرتر شاهد استفادۀ سیاسی از آن هستیم.

قرائات منسوب به ائمه (ع) در بسیاری موارد مشتمل بر زیاده‌ای نسبت به متن مصحف رسمی هستند. برخی ماهیت این قرائات را نه قرآنی، بلکه تفسیری شمرده‌اند. مواردی که نسبت به گونه‌ای تغییر در متن مصحفِ رسمی بیان‌ صریح‌تری دارند نیز گاه از اساس ردّ و گاه به‌گونه‌ای توجیه شده‌اند. در عین‌حال، فارغ از صحت یا عدم صحت انتساب این قرائات به ائمه (ع)، بررسی زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری آنها کمک زیادی به تحلیل ماهیتشان می‌کند؛ درنتیجه، مسألۀ این مقاله تحلیل تاریخی این قرائات است، بدین معنا که قصد دارد بافت تاریخی شکل‌گیری آنها را مورد بررسی قرار دهد. بدین منظور، به مطالعۀ موردی زیادۀ «آل‌ محمد» در قرائات منسوب به اهل بیت (ع) در آیۀ 33 آل‌عمران پرداخته و نشان داده است که این زیاده در فضایی که گروه‌های سیاسی مختلف برای انتساب مدلول به «آل» در دالّ مرکزی «آل‌ محمد» می‌کوشیدند، درصدد معرفی ذریۀ نبی اکرم (ص) به عنوان مصداق آل‌ محمدِ برگزیده و مصطفای الهی بوده است. عدم هماهنگی این زیاده با بافت متنی‌ای که در آن درج شده است، و هماهنگی زیادش با بافت موقعیتی رواجش از دیگر سو، مؤید ماهیت غیرقرآنی آن است.

فراوانی خبر «من مات ولیس له امام مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً ...» در مجامع حدیثی امامیه، با صورت‌ها و طرق مختلف روایی، از حساسیت مسألۀ شناخت امام در ادوار مختلف تاریخ شیعه، به‌ویژه دورة امامت حکایت می‌کند. مقالۀ حاضر می‌کوشد از طریق تاریخ‌گذاری این اخبار با روش تحلیل اِسناد - متن، محدودة زمانی رواج آن‏ها را دریابد. ازآن‌جا که مصادر این اخبار امامان پنجم، ششم و هشتم7 هستند و نسبت به مضمون مشترک، حلقه مشترک خبر شمرده می‌شوند، زمان انتشار هر دسته از اخبار، زمانی پیش از شهادت هریک از این امامان بوده است. متن این اخبار نیز حکایت‌گر التهاب فرق شیعه، به‌ویژه زیدیه، به واسطۀ ابهام در مصداق امام است. افزون‌براین، نشان از سوء استفادۀ قدرت‌طلبان از انگارۀ مهدویت و نگرانی شیعیان دربارۀ شناخت مصداق امام قائم4 دارد. این اخبار همچنین از رواج فراوان مضمون این‌خبر در میان اهل‌سنت و تطبیق آن‏ها بر حکم‌رانان اموی خبر می‌دهد.