جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

داستان حیّ بن یقظان، توسط دانشمندان علوم اسلامی و بیشتر، عارفان و حکیمان مطرح شده است که برخی از معارف را بر آن استوار ساختند. قهرمان داستان، تنها از طریق تعقّل، قدم‌‌به‌‌قدم به اسرار عالم پی می‌برد و در نهایت آنچه را یافته با دین قومی دیگر هماهنگ می‌بیند. به‌خلاف عارفان و حکیمان، برخی از محدثّان و متکلّمان معتقدند چنانچه بر فرض، فردی بدون بهره­گیری از ارشاد و راهنمایی دیگران و در محیطی به دور از همه انسان­ها پرورش یابد، اگر بتواند خدا را با عقل و فطرت دریابد، چنین شخصی، حجّت خداست. آنچه در تمثیل مطرح می­گردد شخصی با این شرایط را حجّت باطن معرفی می­کند. در مقابل، شیخ صدوق نه تنها با اصل این تمثیل و افسانه موافق نیست، بلکه از بررسی آثاری که نزدیک به این مفهوم دارد، چنین برمی­آید که اگر چنین احتمالی با این مبانی مورد پذیرش قرار گیرد آن شخص هر که باشد حجّت ظاهری ـ‌یعنی پیامبر در ظاهرـ خواهد بود نه حجّت باطنی. پژوهشِ حاضر به شیوۀ توصیفی، تحلیلی به دنبال اثبات اعتقاد شیخ صدوق به وجود شخص خاص یا افسانۀ حیّ بن یقظان نیست، بلکه درصدد دستیابی به آن است که وی، چگونه و با چه مبنایی شخصیتی مانند حیّ بن یقظان را حجّت خدا و پیامبر می­داند. یافته­های پژوهش حکایت از آن دارد که مبنای خالی نبودن زمین از حجت خدا و نیز اعتبار روش عقلی در شناخت خداوند، احتمالِ حجّت خدا بودن با شرایطی همچون شرایط حیّ بن یقظان در اندیشۀ شیخ صدوق قابل اثبات و امری ممکن است.

رئوون فایرستون مقاله یوسف (Yusuf) در دائرةالمعارف اسلام را به دو بخش قرآنی و متون پساقرآنی تقسیم کرده است که بسیار الهام‏بخش و از نقاط قوّت این مدخل است؛ زیرا قصّه پردازش‏شده یوسف در متون پساقرآنی که تحت تأثیر عهد عتیق، اسرائیلیات، روایت قُصّاص و ادبیات عامّه مردم قرار دارد با داستان یوسف قرآن از زمین تا آسمان متفاوت است. فایرستون، گرچه به تفاوت قصّه یوسف صدّیق در قرآن و عهد عتیق اشاره کرده، ولی نتوانسته است این تفاوت را به دقّت پیگیری کند. نوشتار حاضر به روش توصیفی – تحلیلی به بررسی و نقد این مقاله بر اساس گزارش قرآن و تبیین آن در احادیث صحیح اسلامی پرداخته است. ازجمله نقدهای واردشده بر متن مقاله که در شمار دستاوردهای این جستار هم قرار می‏گیرد، می‏توان به تحلیل این مسائل اشاره کرد که آیا برادران، یوسف را به کاروانیان فروختند؟ آیا واکنش حضرت یعقوبj در فراق یوسف، گریه و زاری بود؟ آیا او از زنده‌بودن یوسف بی‏خبر بود؟ چرا یوسف صدّیق پس از تعبیر خواب مَلِک مصر، از زندان بیرون نیامد و از پادشاه مصر تقاضای رسیدگی به دست‏بریدن چند زن درباری را کرد؟ چرا پس از اعتراف آن زنان و همسر عزیز مصر به بی‏گناهی یوسف در محضر مَلِک مصر، خبری از عزیز مصر نیست و پادشاه مصر یوسف صدّیق را به جای او به عزیزی مصر انتخاب می‏کند؟ آیا پس از کوچ آل‌یعقوب به مصر، یوسف هنوز عزیز مصر است؟ اگر یوسف در این زمان مَلِک (پادشاه) مصر باشد، پدر و مادر و برادران یوسف به سجده نیفتادند؛ بلکه مطابق آداب و رسوم دربار پادشاهان، خدمه دربار پادشاهی مصر به هنگام جلوس یوسف و پدر و مادرش بر عرش (تخت پادشاهی: «رَفَعَ اَبَوَیهِ عَلَی العَرش») سجده و تعظیم کردند.

اندرو ریپین در مقاله «یعقوب» (Jacob) در دائرةالمعارف قرآن لیدن نتوانسته است شخصیت حضرت یعقوبg را به خوبی تبیین کند، حتی گزارش دقیقی از نقش یعقوب در داستان یوسف صدیق ارائه نکرده است و در وجه تسمیه او به یعقوب تحت تأثیر عهد عتیق است. این نوشتار با روش توصیفی – تحلیلی و مطالعه تطبیقی میان آموزه‏های قرآن و متن عهد عتیق، مضامین مقاله یعقوب را به نقد گرفته است. اهمیت و ضرورت نقد این مسئله ازآن‌روست که نویسندگان دائرة‏المعارف تحت تأثیر آرای کتاب مقدس هستند. از این‌رو برخلاف مشهور که چهره حضرت یعقوبg به‌عنوان فردی درمانده و همواره غمگین و گریان به تصویر کشیده می‏شود، قرآن کریم، یعقوب نبی را توانمند و بصیر و صالح و عابد و آگاه به تأویل‏الاحادیث معرفی می‏کند. از یافته‏های مهم این پژوهش آن است که در بیان قرآن، برخلاف عهد عتیق، اسرائیل لقب یعقوب نیست و این دو متمایز از یکدیگرند. همان‌طور که خاندان آن دو: «آل‌یعقوب» و «بنی‌اسرائیل» در قرآن متمایز از یکدیگر یاد شده‏اند. اسرائیل در بیان قرآن، یکی از همراهان حضرت نوحg در کشتی است که پس از نجات دچار انحرافاتی ازجمله تحریم برخی خوراکی‏ها بر خود می‏شود، و این مسئله در دودمان او ـ بنی اسرائیل ـ گسترش فراوانی می‏یابد.

میراث تفسیری متقدمان، دربردارنده آراء ماندگاری است که تأثیر بسیاری بر مفسران در سده‏های بعدی داشته؛ به گونه‏ای که گویا با آراء تفسیری قدما، گفتمان غالبی پدیدار گشته و خوانش‏های تفسیری بعدی، متأثر از گفتمان تفسیری متقدمان شکل گرفته است. حال آن که دست یابی به فهم و خوانش بهتر آیات الهی، در گرو بررسی، تحلیل و نقد آراء تفسیری و بهره گیری از اصول و قواعد تفسیری است. این نوشتار با روش توصیفی-تحلیلی، به بازخوانی واژه «هدایت» در آیۀ 21 سورۀ ابراهیم در میراث تفسیری پرداخته تا پس از بررسی و نقد آراء تفسیری پیشِ ­رو، از ره گذر «سیاق»، «قرینه مقابله»، «اصل تناسب جواب با سؤال»، «تنزل و علوّ معنایی» و پرهیز از راه یابی تکلف به ساحت کلام الهی» به صورت نوآورانه، دیدگاه تفسیری جدیدی درباره معنای «هدایت» در این آیه شریفه به دست دهد. پاسخ گویی به مهم ترین اشکالات و ابهامات فراروی دیدگاه برگزیده از دیگر مباحث این نوشتار ‏است.