جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از جنبه‎های مهم هر متن روایی، بررسی چگونگی حضور دیگر شخصیت‌ها و عوامل تأثیرگذار در متن است که از آن به­عنوان «دیگری» یادمی‌شود. مفهوم «دیگری»، مفهوم وسیعی است و شخصیت‌های انسانی و عناصر غیرانسانی همچون طبیعت یا امور ماورایی را نیز دربرمی‌گیرد. تذکره‌الاولیاء عطار از برجسته‌ترین متون عرفانی است که در آن شرح حال عارفان و تجربیات و کرامات ایشان بیان­شده­است. با مطالعة این کتاب از منظر مفهوم «دیگری» متوجه­می‌شویم که یک عارف در سیر و سلوک عارفانة خود با عوامل گوناگون در رویارویی و تقابل قرارمی‌گیرد و همین امر موجب تعالی وجودی و درک بهتر از «من» عارف می‌گردد. دیگری در این اثر به صورت خداوند، دیگر عارفان، مردم عادی، شیطان و نفس خود عارف، حیوانات و اشیا ظاهرشده­است که هرکدام به­گونه‌ای خاص در پی آگاهی‌بخشی به عارف یا آگاه­کردن دیگران از جایگاه وی است. براساس یافته‌های این پژوهش اگرچه دیگری در تقابل با خود عارف قرارمی‌گیرد، شاهد هیچ­گونه ستیزه میان عارف و دیگری نیستیم، بلکه تمامی این روابط تقابلی موجب آگاهی عارف از جایگاه خویش می‌گردد و دیگری کارکردی هدایتگر پیدامی‌کند. در مواردی که شخص عارف خود را در جایگاه برتری می‌پندارد، بلافاصله بر اثر حادثه‌ای متوجه این غرور و خودبینی می‌شود و در این جا نیز دیگری کارکردی هدایتگرمی‌یابد که موجب شناخت بیش‌تر عارف از خویشتن می‌شود.

یکی از شیوه‌های بیانی که در آثار شاعران و نویسندگان دیده­می‌شود، استفاده از آیرونی است. منظور از آیرونی کلام یا موقعیتی است که به­موجب بروز ناسازگاری میان مخاطب و گوینده می‌شود. در این حالت گوینده مطلبی را بیان­می‌کند یا موقعیتی را به­نمایش­می‌گذارد که برداشت مخاطب با آنچه گوینده انتظاردارد، متفاوت است. در آیرونی با دو عنصر اساسی روبه‌رو هستیم: نخست عنصر معصومیت و دیگر عنصر خنده‌آور. معصومیت یا اعتماد بی‌خبرانه بیشتر به قربانی آیرونی برمی‌گردد که معمولاً به آیرونیست اعتماد­می‌کند و قربانی فریب‌کاری یا وانمودکردن وی می‌شود. عنصر خنده‌آور ار دیگر ویژگی‌های اساسی آیرونی است. در داستان‌های آیرونیکال، شخصیت‌های داستان به­گونه‌ای با هم مقایسه می‌شوند که موجب ایجاد طنز می‌شود. در این مقاله چگونگی استفاده مولانا از آیرونی‌های موقعیت و نمایشی در مثنوی بررسی­شده‌است. مولانا با بهره‌گیری از آیرونی موقعیت و نمایشی سعی­دارد تا مخاطب را در وضعیتی قراردهد که در عین آگاهی از آیرونیک­بودن شرایط، با غافلگیر­شدن، مفاهیم عمیق را بهتر درک­کند. کلام آیرونیک این امکان را برای مولانا فراهم­می‌کند تا در نقطۀ اوج داستان با پیش­گرفتن روندی که مخاطب انتظار ندارد، ضربۀ نهایی را بر او وارد‌کند و مولانا از این فرصت بهترین استفاده را می‌کند و به بیان مفاهیم عمیق عرفانی و تعلیمی خود می‌پردازد.