جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگرچه امام خميني(ره) مباحث فراواني درباره «فنا» با رويکرد هستي‌شناسانه در عرفان نظري مطرح ساخته‌، اما ايشان همچون ديگر عارفان بزرگ، براي منزل سلوکي «فنا» در نظام مقامات عرفان عملي جايگاه ويژه‌اي قائل است. مهم‌ترين نکته در تعريف منزل «فنا» از ديدگاه امام خميني(ره)، گذار سالک فاني از تمام حجاب‌ها، حتي حجاب نفس و انانيت است. حضرت امام با اشاره به دقيق و دور از دسترس بودن مباحث پيچيده توحيدي درباره فنا بر اين مطلب تأکيد مي‌کند که فنا به چشيدن است، نه به شنيدن. ايشان توضيح مي‌دهد که اين منزل غايت القصواي سلوک الي‌الله و پايان‌بخش سفر اول و نقطه آغاز سفر دوم از اسفار اربعه سلوکي است. امام خميني(ره) نگران انکار کساني است که دستشان از فهم اين معارف متعالي کوتاه است. ازاين‌رو ضمن مخالفت صريح با آنان، بر اين نکته تأکيد مي‌کند که سخن عارفان درباره فنا، ريشه در آموزه‌هاي ديني دارد و آيات و روايات فراواني ما را به سوي اين منزل عرفاني فرامي‌خوانند. پژوهش پيش‌رو که به روش تحليلي ـ اسنادي سامان يافته است، همه نکات مزبور را افزون بر ديدگاه امام خميني(ره)، از نگاه عارفان پيشين نيز بررسي کرده و در نهايت، به اين نتيجه ‌رسيده که ديدگاه امام خميني(ره) در اين زمينه، ادامه رويکرد عارفان بزرگ مسلمان است.

اهل معرفت در طول تاریخ عرفان اسلامی بر ضرورت وجود شیخ و مرشد برای سالک تأکید کرده ­اند. آنها برای اثبات این نگاه خود، گاهی به آیات و روایات و گاهی به سیره رسول گرامی اسلام (ص) تمسک جسته و گاهی این مسأله را از باب قاعده عقلی رجوع به اهل خُبره لازم دانسته ­اند. از دیگر استدلال­ های ایشان آن است که داشتن استاد موجب سرعت سیر سالک گشته و او را از انحرافات پیش­رو مصونیت می ­بخشد. با توجه به دو معیار می­ توان اندازه دلالت استدلال­ های فوق را بر بایستگی وجود پیر و مرشد در طریق سیر و سلوک سنجید: اول: آن که استاد تقسیم می­ شود به استاد خاص و استاد عام. و دوم: آن که عارفان در ضرورت وجود شیخ برای سالک، میان سالک مبتدی و سالک پیشرفته تفاوت­ هایی قائلند. با توجه به دو معیار پیش ­گفته، پیروی از استاد خاص یعنی امام معصوم در همه مراحل سیر و سلوک ضروری است. و اما در مورد استاد عام حائز شرایط، دنباله­ روی از او در چارچوب شرع برای سالکی که در مراحل پیشرفته سلوکی است اجتناب ناپذیر می­ باشد. و اما ابتدای سلوک به هیچ وجه متوقف بر داشتن چنین استادی نیست.

دایرۀ تفسیر سینوی آیۀ نور به نوشته ­های ابن ‏سینا محدود نیست و همواره برخی صاحب­نظران در حوزه­ های فلسفه و تفسیر به آن توجه کرده و بارها در این دو ساحت، به آن پرداخته ­اند. برخی دل­دادگان به فلسفه با استفاده از مبانی فلسفی، این­گونه تفسیر از آیۀ موردبحث را تأیید کرده و برخی بدبینان به فلسفه نیز براساس نگرش منفی خود، بر رد آن پای فشرده ­اند؛ اما جنبۀ نوآورانۀ پژوهش حاضر از این جهت است که در آن به اصول و مبانی تفسیر اجتهادی توجه و بر آن اساس، شواهد و قراین دالّ بر صحت این تفسیر عرضه شده است. در این نوشتار، با استفاده از روش تحلیلی- اسنادی، همسویی محتوایی تفسیر ابن ‏سینا با محتوای مدرّج و انفسی آیۀ نور و با برخی قرائت­ها و روایات تفسیری و تفسیر ابیّ بن کعب را اثبات کرده و درنهایت نتیجه گرفته­ ایم این تفسیر نه ­تنها منافی با معنای ظاهری آیه نیست؛ بلکه با برخی قرائات نیز همسویی دارد؛ همچنین روشن شد که برخلاف برخی ادعاها، در تفسیر موردبحث، تحمیل یک مبحث فلسفی بر قرآن، موردنظر نیست.

محقق فرغانی به «علم»، «وجود»، «نور» و «شهود» به عنوان چهار لحاظ اصلی، که ابتدا، در تعین اول به نحو اندراجی و بدون تمایز تفصیلی، مطرح اند و سپس نقش حلقه‌های واسط میان احدیت تعین اول و کثرات تفصیلی در مراتب بعدی را به عهده دارند، توجه نشان داده و آن را به طور منسجم و منقح بیان کرده است. این چهار لحاظ، در ویژگیِ ذاتیِ «کاشف مستور بودن» مشترک اند و از این جهت، تعین اول را به سوی ظهور در مراتب تنزلی، سوق می­دهند. البته ریشه‌های این مبحث را می‌توان در آثار استاد او، محقق قونوی نیز مشاهده کرد. تبیین فرغانی از چهار لحاظ اصلی «علم»، «وجود»، «نور» و «شهود» پس از او مورد توجه بزرگان فن همچون فناری، صائن الدین ابن ترکه، محقق جامی و ... قرار گرفته است و به این ترتیب، مسأله فوق، به عنوان یکی از مباحث علم عرفان نظری از سوی عارفان، پذیرفته شده و آن را در آثار خود منعکس کرده‌اند.

در نگاه عارفان، توبه در بالاترین سطح خود به گذار از همۀ کثرات و حجاب­ها و به‌عبارتِ‌دیگر، به توبه از هرچه جز خدا منتهی می‌شود. نباید چنین پنداشت که این نگاه عارفان بی­مبنا و برخاسته از احساسات و ذوق­های عارفانه است. در این پژوهش، آن دسته از مبانی پذیرفته‌شده در علم عرفان عملی به روش اسنادی ـ تحلیلی بررسی می‌شود که می‌تواند در تحلیل و تبیین این سخن عارفان به کار آید. قاعدۀ عرفانی «روح معنا» از سویی، راه را برای طرح سطوح مترتّب بر همِ توبه باز می‌کند و از سوی دیگر، اصل «حضور منازل پایین­تر در مراحل بالاتر سلوکی» مقتضی آن است که توبه در همۀ مراتب بالاتر ازجمله مرتبۀ فنا که مرتبۀ گذار از ماسوا است، نیز حضور داشته باشد. همچنین، اصل «فناگرایی در سلوک» موجب شده است تا مراتب نهایی توبه نیز رنگ‌ورویی از فنا داشته باشد. افزون بر همۀ این‌ها، شواهد حاکی از آن است که موازین پذیرفته‌شده در علم عرفان عملی (میزان شریعت، میزان عقل و میزان مشایخ) نیز بر توبه از ماسوی‌الله به‌عنوانِ نهایی­ترین مرتبۀ توبه صحّه می‌گذارند.

افزون بر آية «وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ ما قَدَّمَتْ لِغَدٍ» که دستور صريح به پرداختن به محاسبة نفس است، آيات بسيار ديگري در قرآن کريم به چشم مي‌خورد که آنها هم به نوعي فراخواني به محاسبة نفس دارند. مقالة پيشِ رو پژوهشي است که براي نخستين بار کوشيده است تا نگاه تفصيلي قرآن به مسئلة محاسبه نفس را بررسي و تحليل کند. مجموعة آيات قرآني‌اي که دلالتي روشن بر محاسبة نفس دارند، مطابق آنچه در اين پژوهش آمده است، مي‌توان در يازده بخش دسته‌بندي کرد. اگر‌چه اصل اهميت محاسبة نفس مورد توافق همة امت اسلام است، اما عارفان مسلمان بيش از ديگر نحله‌هاي اسلامي به آيات محاسبة نفس توجه نشان داده‌اند و از‌اين‌رو در اين پژوهش، بازتاب هر کدام از اين يازده دسته از آيات شريفة قرآن کريم در آثار عرفاني دربارة محاسبة نفس نيز بررسي قرار شده است. اشاره به حداقل برخي از آيات مندرج در هر کدام از اين يازده دسته را مي‌توان در آثار عرفاني مربوط به محاسبة نفس دنبال کرد؛ اما به رغم اهميت مسئله، حتي در ميان عارفان نيز تا کنون کسي در‌صدد جمع‌آوري و تحليل همة آيات قرآن در اين باره نبوده است.

به باور اهل معرفت و سلوک، در یک نگاه کلی و جامع می­توان مراحل سیر و سلوک الی الله را به چهار مرحله اصلی «تخلیه»، یعنی تهی ساختن درون از رذیلت­های اخلاقی، «تحلیه»، یعنی آراستن به فضائل اخلاقی، «تجلیه»، یعنی تابیدن انوار الهی بر قلب، و «فنا»، یعنی گذار از همه ما سوی و وصول به حق متعال تقسیم کرد. اصل و محتوای این نگاه، یعنی ترتّب سلوک بر مراحل مزبور، ریشه در سخنان عارفان صدر اول داشته و سراج طوسی اولین عارفی است که تعریفی از هر چهار مرحله، ارائه داده است. امتیازاتی که این تقسیم چهارگانه دارد موجب شده تا این مبحث عرفانی، تا کنون نیز ادامه یابد. افزون بر آن، ریشه­های این چهار اصطلاح عرفانی را می­توان در آموزه­های دینی نیز دنبال کرد. در میان این چهار مرحله، عارفان بر دو مقام تخلیه و تحلیه تاکید ویژه و بیشتری دارند و حتی گاهی، مجموعه سلوک را در این­دو خلاصه کرده­اند. و البته نزد مشایخ سلوک، در اولویت­سنجی میان این­دو، تخلیه، مقدم بر تحلیه است.

انبوهي از روايات معصومان وجود دارد که هر کدام به گونه‌اي به منزل عرفاني يقظه و احکام و ويژگي¬هاي پيراموني آن اشاره دارد. اين نوشتار بر آن است تا در قالب بررسي ميزان هماهنگي آراي سلوکي خواجه عبد‌الله انصاري در منازل السائرين دربارة منزل يقظه با آموزه-هاي روايي، بابي از فقه¬السلوک را در منزل عرفاني يقظه به روي محققان بگشايد. جنبة نوآوري اين مقاله، جمعآوري و همچنين دستهبندي رواياتي است که ميتوانند زمينه ساز و پشتوانة مباحث عرفاني مطروحه در باب مقام يقظه باشند. فايدة اين کار، اثبات اصالت سخنان عارفان دربارة‌ نخستين منزل سير و سلوک، يعني يقظه است؛ زيرا ثابت خواهد شد که اين سخنان از پشتيباني آموزه¬هاي ديني برخوردارند و «شريعت» و «طريقت» در اين بخش، هماهنگي کامل دارند. صاحب کتاب منازل السائرين، يقظه را نخستين منزل از منازل سلوک قرار داده و ارکان و عوامل تأثيرگذار در اين منزل را در دوازده مؤلفه دسته بندي کرده است. اين تحقيق، براي نخستين بار شواهد روايي‌اي را که ميتواند مؤيد نقشآفريني دوازده مؤلفة مزبور در بيداري و يقظة سالک باشد، جمعآوري کرده است.

فیلسوف و عارف مسلمان از رهگذر مطالعات و تعمق‌های عقلی و شهودی خود پیرامون هستی به برخی قوّت‌های هستی‌شناسانه دست می‌یابد که در پی آن از فهم و تفسیری برتر از سطح فهم و تفسیر عرفی و عمومی مردم از آیات و روایات ناظر به مسائل هستی‌شناسانه برخوردار می‌شود. فهم برتر فیلسوفان و عارفان مسلمان از «مفاتح الغیب» در آیه 59 انعام شاهدی بر این مدعا است. در حالی که سایر مفسران، سخن چندانی در تفسیر آن نداشته‌اند، آنان با حفظ ضوابط تفسیری و بدون خروج از ظهور مستفاد از لفظ آیه، به‌تفصیل پیرامون تبیین و تحلیل معنای مراد از آن سخن گفته‌اند. ایشان در تفسیر آیه فوق، «مفاتح الغیب» را اشاره به لایه‌های بطونی و غیبی عالم دانسته ‌است که البته هر کدام از آنها به نوعی کلید و مخزن غیب الهی به‌شمار می‌رود. بر این اساس «مفاتح الغیب» در کلمات آنان به علل و مبادی عالیه عالم، مفارقات عقلیه، مرتبه قضای الهی، علم عنایی واجب تعالی، اسما و اعیان ثابته در تعین ثانی و بالأخره حقایق اسما در تعین اول تفسیر شده است. اینگونه تفاسیر، در صورت حفظ ضوابط و سازگاری با اصول شریعت، قدمی مهم در نزدیکی عقل و شهود و دین است.

آموزه­ های فراوان دینی پیرامون اسمای حسنای الهی و تأکید بر احصای اسما و دعوت به تخلّق به اخلاق الله، موجب شد تا عارفان از صدر اول تاریخ عرفان اسلامی، سخن از بهره­های سلوکی سالکان از اسمای الهی به میان آورند. این اندیشه کم‌کم تکامل بیشتری یافته تا خود را در زبان عارفان، در قالب پیوندهای سه­گانه «تعلّق»، «تخلّق» و «تحقّق» به اسماء‌الله نشان داد. ابن‌عربی و پیروان او در ترویج این اندیشه نقش اساسی داشته­اند. در مکتب ابن‌عربی هرکدام از سالکان در مراحلی از تخلق و یا تحقق به هر اسم، عبد آن اسم نیز نامیده می­شود. این دست از سالکان، مطابق برخی نظریات، در سفر دوم از اسفار اربعه، به فنای صفاتی و اسمائی راه یافته و از تجلیات و عطایای اسمایی بهره­مند خواهند بود. نوشتار پیش­رو بر آن است تا با بررسی دیدگاه مکتب ابن‌عربی پیرامون بهره ­­های سلوکی از اسمای الهی، پنجره­ای به‌سوی مبحث مهم اسماء‌الله در حوزه عرفان عملی برای محققان باز کند.