جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جان کاتینگهام، به دو نوع تجربۀ دینی توجه دارد: تجربۀ دینی عام و تجربۀ دینی خاص. ازنظر او تجارب عمومی، نیازی به آموزش خاص و پیچیده، تحقیقات علمی یا نظریه‌پردازی فلسفی ندارد، بلکه اقدامی ساده برای پذیرش یک هدیه است. البته، چنین تجاربی برخلاف مشاهدات روزمره در دسترس همگان نیست و تحقق آن نیازمند شرایط خاصی است. وی دربارۀ تجارب دینی خاص نیز معتقد است در مواجهه با قسمت‌هایی از کتاب مقدس که مشتمل بر گزارش چنین تجاربی هستند، نه باید رویکردی طبیعت‌گرایانه یا اسطوره‌زدایانه داشت و نه رویکردی ظاهرگرایانه؛ بلکه باید به‌گونه‌ای این فقرات را تفسیر نمود که هم محتوای شگفت‌انگیز آن حفظ شود و هم این محتوا تقابلی با علم مدرن نداشته باشد. اثر پیش با استفاده از مبانی فلسفۀ اسلامی، مروری انتقادی بر هر دو قسمت دیدگاه وی دارد. حاصل این نقدها آنکه با توجه به شخصی بودن قرائن حاصل از تجارب دینی، تضمین معرفتی این تجارب به‌وسیلۀ شیوۀ عقلی و وحیانی حاصل می‌شود و بر این اساس، این تجارب را نمی‌توان راهی مستقل در کنار راه عقلی و وحیانی دانست. همچنین مشاهدۀ تجارب دینی خاص، مشاهدۀ حسی نبوده و در ظرف خیال و واهمۀ بشری رخ می‌دهد بدون آنکه متعلق این تجارب، از ویژگی نفس الامری خود تبدل یافته باشند.

رابطۀ عقل و ایمان یکی از مسائل مهم در فلسفۀ دین است. این مسئله از جنبه‌های متعددی بررسی شده است. یکی از این جنبه‌ها رابطۀ عمل و باور دینی است. جان کاتینگهام، فیلسوف تحلیلی معاصر انگلیسی‌زبان، با تأکید بر تقدم عمل دینی بر باور، و نیز ارادی نبودن باور، راه شناخت مسائل دینی را قرائن قلبی می‌داند. از نظر او، عاملی که باعث دین‌داری مردم است بحث‌های فکری دربارۀ خدا نیست، بلکه جنبه‌های درونی خود دین و قدرت دگرگون‌کنندۀ اعمال دینی در زندگی و تجربیات انسان است. در اثر پیش رو با شیوه‌ای تبیینی-انتقادی مروری انتقادی بر دیدگاه وی شده است. مهم‌ترین نقدهایی که دیدگاه وی با آن روبروست بدین قرار است: نخست آن که باور حاصل از مسیر عملی تنها یقینی روان‌شناختی است و چنین یقینی فراتر از منطق تأیید است. دوم آن که شناخت خدا و یک سیستم عملی شرط ورود به آن است و بر آن تقدم دارد. نقد سوم، مسئلۀ تکثر ادیان و سیستم‌های عملی‌ای است که باعث بی‌اعتمادی انسان نسبت به دلائل قلبی می‌شود. نقد چهارم آن است که ورود به یک سیستم عملی فرع تصدیق به فایدۀ آن است و کسی که چنین باوری ندارد دلیلی برای ورود به چنین سیستمی نخواهد داشت.

یکی از مولفه­های تفکر جان کاتینگهام – فیلسوف معاصر انگلیسی- در رابطه میان عقل و دین، تمایز میان حوزه علم و دین است. وی این تمایز را در دو بخش: سنخ مسائل و شیوه استتناج مسائل آن­ها مطرح کرده است. از نظر کاتینگهام، مسائل دینی مربوط به خارج از حوزه دانش بشری هستند و شیوه استتناج آن­ها نیز شیوه استتناج بهترین تبیین در علوم تجربی نیست؛ چراکه با وجود مساله شر، نمی­توان فرضیه خداباورانه را بهترین تبیین برای پدیده­های عالم دانست. مدل پیشنهادی وی برای حوزه دین، مدل حقوقی است؛ یعنی همین­که تبیین ارائه شده با شواهد تجربی ناسازگار نباشد برای توجیه باور دینی کافی است. وی دیدگاه خود را میان ایمان­گرایی افراطی و شبه استنباط­گرایی علمی می­داند. این دیدگاه از چهند جهت مورد نقد است؛ از جمله: عدم توجه به کارکرد مفاهیم ثانی فلسفی در فهم بُعد متافیزیکی عالم ماده و مجردات؛ ایراد «نادیده انگاری» و ناکارآمدی مدل پیشنهادی با توجه به مساله شر.

محقق اصفهانی، فیلسوف نو صدرایی معاصر است که برهانی وجودی برای اثبات خداوند اقامه کرده است. این برهان در تفکر اسلامی، کم‌نظیر بوده و مورد توجه متفکران معاصر واقع شده است. در مجموع، پنج تقریر در سه محور کلی برای این برهان بیان گردیده است: محور اول، مفهوم واجب‌الوجود ازاین‌جهت که مفهومی ذهنی است؛ محور دوم، مفهوم واجب‌الوجود ازاین‌جهت که از امری ورای خود حکایت می‌کند و در نهایت، حقیقتِ واجب‌الوجود یا موجود بذاته در خارج. هر کدام از این تقریرها با اشکال‌هایی مواجه شده است. دکتر مهدی حائری یزدی چهار اشکال به این تقریر از برهان وارد ساخته است. اشکال نقضی، مصادرۀ مطلوب، خلط بین گزاره­های بتیه و غیر بتیه از جمله این اشکال­ها هستند. این اشکال­ها با انتقادهایی از سوی مدافعان برهان وجودی مواجه گردیده­اند. بیشتر این انتقادها صحیح نبوده و ناشی از عدم توجه منتقدین به معقول ثانی بودنِ مفاهیمی نظیر «واجب الوجود»، «خدا» و «شریک البارئ» است. بنابراین، عمده اشکال­های دکتر حائری بر برهان محقق اصفهانی صحیح بوده و این برهان در اثبات وجود خداوند ناکارآمد است.

شیخ محمدحسین غروی اصفهانی بر وجود خداوند استدلالی را اقامه کرده است که در در زمرۀ براهین وجودی و صدیقین به شمار می‌رود. این برهان، در میان اندیشمندان معاصر، طرفداران و منتقدان جدی داشته و در مجموع پنج تقریر برای آن بیان گردیده است. در مقالۀ پیش رو، تقریرهای پنجگانه‌ای که برای برهان ایشان بیان گردیده است، در سه محور کلی مورد بررسی واقع شده‌ است: محور اول، مفهوم واجب‌الوجود از این جهت که مفهومی ذهنی است؛ محور دوم، مفهوم واجب‌الوجود از این جهت که از امری ورای خود حکایت می‌نماید؛ و در نهایت، حقیقت واجب‌الوجود یا موجود بذاته در خارج. بعد از بیان هر تقریر، همخوانی آن با بیان محقق اصفهانی مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت بین تقریرهای مختلف از جهت همخوانی با متن کلام ایشان داوری انجام شده است. نتیجۀ نهایی که در این مقاله گرفته می‌شود این است که تقریر برهان بر اساس محور دوم تنها تقریری است که با ابیات محقق اصفهانی همخوانی دارد.