جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

واقع­گرایی اخلاقی بحثی فرااخلاقی و در حوزه هستی­شناسیِ احکام اخلاقی و در فهم نظریات بسیار تأثیرگذار است. به جهت تمایز لوازم واقع­گرایی و ناواقع­گرایی، نظریات در حوزه ارزش متمایز می­شوند. در این مقاله نظریات معاصر در رابطه حکومت دینی را از جهت واقع­گرایی و ناواقع­گرایی طبقه­بندی می­کنیم. اهمیت مسأله از این جهت است که اولاً از خلط نظریات همچون نظریات فقهی و نظریات سکولار جلوگیری می­شود و ثانیاً لوازم هر اندیشه از دیگری بازشناسی می­گردد. کمتر تحقیقی نظریات حکومت دینی را از این جهت بحث کرده است. دیدگاه­ها در رابطه ساختار حکومت را می­توان به سه دسته واقع­گرا، ناواقع­گرا و دوگانه­گرا تقسیم کرد. نظریاتی چون قراردادگرایی محض ناواقع­گرا هستند و نظریاتی که از مردم­سالاری دینی تفسیری سکولار ارائه می­کنند، همچون استدلال بر تمایز باورهای آفاقی- باورهای انفسی یا نظریه حکومت دموکرات اسلامی و دیگر نظریات مشابه دوگانه­گرا هستند. فقیهان شیعه با وجود اختلاف تعابیر و اختلاف دیدگاه­ها در حوزه حکومت دینی همگی واقع­گرا هستند. قائلین به ولایت مطلقه یا ولایت محدوده، قائلین از باب امور حسبیه یا از غیرامور حسبیه، قائلین بر اساس منطقة الفراغ یا هر دیدگاه فقهی دیگر بر اساس واقع­گرایی سخن رانده­اند. بنابراین، مطابق دیدگاه فقیهان اولاً، مردم­سالاری هیچ نسبتی با قراردادگرایی محض یا دوگانه­گرایی ندارد؛ ثانیاً، احکام شریعت تابع مصالح و مفاسد واقعی هستند؛ سوم اینکه فرامین الهی منبع موثقی در فهم ارزش­های واقعی و شناخت مصالح و مفاسد واقعیه هستند؛ چهارم، نظر مردم به جهت تأثیر واقعی در مصالح واقعیة موضوع ارزش خواهد بود؛ پنجم، نقش خواست فردی حاکمان یا خواست مردم، منشأ ارزش نیست و به تعبیری ناواقع­گرایی و نسبیت فردی و اجتماعی نادرست است؛ ششم، معیار ارزش­سنجی همه احکام از جمله رأی حاکمان و خواست مردم، معیاری واقعی است؛ نهایتاً مردم بر اساس معیار واقعی مختار، صاحب حق و تکلیف خواهند بود.

نوشتار حاضر بر آن است تا دیدگاه سهروردی به عنوان نماینده سنت افلاطونی و آکویناس به عنوان نماینده سنت ارسطویی را در باب علم الهی به مخلوقات مورد بررسی و تحلیل قرار داده و نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها را بیان کند؛ یافته‌های پژوهش چنین است که در مورد ارتباط صفات الهی با ذات، سهروردی و آکویناس معتقد به عینیت هستند. در مورد علم الهی به مخلوقات هر دو فیلسوف علم خدای متعال را اثبات می‌کنند، اما سهروردی به علم الهی نسبت به ماسوی در پیش از خلقت اشاره ای‌ نمی‌کند و آکویناس نیز تفاوتی میان قبل از خلقت و بعد از خلقت مخلوقات قائل نیست. سهروردی در مورد علم خدای متعال به شرور بحث قابل ذکری ندارد، بلکه بیشتر در مورد جایگاه شر در نظام هستی و ارتباط آن با خیر بودن نظام بحث می‌کند، لیکن آکویناس بیشتر در مورد چگونگی علم الهی به شرور بحث می‌کند و معتقد است که خدای متعال به شرور به تبع نظام هستی علم دارد. درباره علم الهی به متغیرات نیز هیچ‌کدام از دو فیلسوف قائل به تغییر در ذات الهی نمی‌شوند.

مردم‌سالاری دینی شکلی از حکومت است که برای خواست و رأی مردم در سرنوشت سیاسی جایگاه محوری قائل است. در رابطه جایگاه مردم در حکومت دینی، نظریات متعددی چون مشروعیت ‌ بخشی، عامل مقبولیت بودن، قالب حکومت بودن یا پشتوانه حکومت بودن ارائه شده است و برخی نیز آن را پارادوکسیکال دانسته‌اند. این دیدگاه‌ها یا ناشی از خلط بین دو مفهوم ارزشمندی و مشروعیت است و یا نتوانسته میان آن دو به درستی تمایز بگذارد. در این مقاله با ارائه نظریه (مشروعیت الهی- ارزشمندی مردم-سالاری) ضمن بیان ویژگی‌های مشروعیت، به نوع ارزش مردم‌ سالاری و لوازم آن می‌پردازیم. لوازم منطقی این نظریه عبارتند از: 1- نقدپذیری و اصلاح‌پذیری خواست مردم، 2- خطاپذیری، 3- مکمل‌پذیری، 4- تقییدپذیری، 5- لزوم رعایت محدوده عدالت، 6- ترجیح‌پذیری، 7- ساختارپذیری، 8- لزوم موقعیت-پژوهی، 9- الزام‌پذیری. بر اساس این دیدگاهِ‌ واقع‌گرایانه تعارض مردم‌سالاری با اموری چون خواست الهی، اصول عدالت و منافع مردم برطرف می‌ گردد.

اصول عام اخلاقی ارزش­هایی عام هستند که دیگر ارزش­ها از آنها استنتاج می­شوند. بسیاری از اختلافات در نظریات اخلاقی از تبیین این اصول نشأت می­گیرد. شش اصل عام اخلاقی (کمال، آزادی، عدم آسیب، منفعت عمومی، استحقاق و عدالت) به هم پیوسته هستند و جانبداری از یک اصل بدون تبیین نسبت آن با دیگر اصول موجه نیست. اصل کمال، لزوم اخلاقی تحصیل کمالات مادی و معنوی را نشان می­دهد. اصل آزادی بر اساس اصل کمال، از آزادی کسب اهداف میانی و نهایی دفاع می­کند و اصل عدم­آسیب، حدود اصل آزادی را نشان می­دهد. همچنین اصل منفعت عمومی از محروم کردن افراد از منافع عمومی جلوگیری می­کند و اصل استحقاق، منافع عمومی را بنابر دلایل موجه تخصیص می­زند. نهایتا اصل عدالت، هماهنگی و تعادل میان دیگر اصول را رقم می­زند. در این مقاله ضمن تبیین اصول عام هنجاری، پیوستگی این اصول را با روش توصیفی– تحلیلی از نگاه اسلام تبیین خواهیم کرد.

آزادی در دانش‌های ارزشی به امری اشاره دارد که خود فعل انسانی است و قابلیت ارزش‎گذاری دارد. آزادی از مفاهیم مهم و عموماَ از ارزش‌های پرمنازعه در دانش‌های ارزشی است که تحلیل آن تأثیر فراوانی در استدلال‌های ارزشی خواهد داشت. مفهوم آزادی از سنخ معقولات ثانیه فلسفی و مفاهیم انتزاعی است که در نسبت‌سنجی و مقایسه به دست می‌آید. در فهم آزادی توجه به شش مؤلفه ضروری است: 1. فعلِ فاعل، 2. نبود مانع بیرونی یا اکراه، 3. فراهم بودن شرایط لازم در جامعه یا نبود اضطرار، 4. نبود مداخله در عوامل درونی یا اغوا، 5. فراهم بودن عوامل درونی لازم از طریق آموزش و تربیت، 6. پذیرش و توجه به غایات و خیرات انسانی در استدلال‌های اخلاقی.

ليبرال‌ها در يک نگاه، به دو دسته طرفداران آزادي مثبت و طرفداران آزادي منفي تقسيم مي‌شوند. اصل آزادي اخلاقي در انديشه ليبراليسم با برخي از اصول اخلاقي اسلام نظير امر به معروف و نهي از منکر ناسازگار است. از اين جهت مقايسه اين دو اصل بحث‌برانگيز است. هدف اين پژوهش، که به روش تحليلي و رويکرد تطبيقي انجام شده، بررسي تطبيقي اصل آزادي با اصل امر به معروف و نهي از منكر مي‌باشد. تطبيق دو اصل مذکور حاکي از آن است که پذيرش اصل امر به معروف و نهي از منکر نه تنها به دليل ابتنا بر مباني متقن عقلي از جمله واقع‌گرايي اخلاقي بر اصل آزادي ترجيح دارد، بلکه به جهت مبرا بودن از اشکالات وارد بر اصل آزادي، از آن برتر است.