جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پس از اتخاذ رویکرد مبناگروی در دانش معرفت‌شناسی، یکی از مسائل مهم، تبیین چرایی صدق گزاره‌های پایه و بدیهی است. در میان گزاره‌های بدیهی، قضایای اولی (تحلیلی) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. علامه مصباح یزدی با استناد به اشکالات عدیده و برخلاف رویکرد منسوب به قدما، امکان حکایت اولیات از مصادیق خارجی را برنمی‌تابد و در عوض محکی آنها را در رابطه میان مفاهیم در ذهن دنبال می‌کند. به‌رغم آنکه بر رابطه میان مفاهیم در اولیات اشراف حضوری داشته و به دنبال آن تبیین معیار صدق اولیات از طریق ارجاع به علم حضوری تأمین می‌گردد، اما این نظریه با پرسش مهمی روبه‌روست؛ با فرض آنکه اولیات را حاکی از روابط میان مفاهیم در ذهن بدانیم، چگونه می‌توان این تلازم در ذهن را ملاک برای اتحاد مصادیق در خارج تلقی نمود؟ چگونه می‌توان دخالت ذهن و ساختار آن را در برقراری این ارتباط نفی نمود؟ چگونه می‌توان مطمئن بود که اگر ذهن ما به گونه‌ای دیگر آفریده می‌شد یا مانند یک هوش مصنوعی ساختار دیگری برایش تعریف می‌گشت، قضایای دیگری را به ‌عنوان قضایای اولی تلقی نمی‌نمود؟ ناگفته روشن است که عدم پاسخ مناسب به پرسش مزبور ابتدا به نسبیت در مبانی معرفت بشری و از آنجا به نسبیت در تمامی علوم می‌انجامد. در مقاله حاضر برآنیم که با روش توصیفی ابتدا مبنای علامه مصباح یزدی در باب نحوه بازنمایی مفاهیم و تمایز آن از نحوه دلالت داده‌ها در هوش مصنوعی را تبیین نموده و سپس با روش تحلیلی پاسخ مناسبی نسبت به اشکال مزبور ارائه دهیم.

یکی از مباحث مهم و مؤثر در فلسفه علوم انسانی، اثبات واقع‌گرایی در ارزش‌های انسانی و رد نسبیت است. بنا بر مبانی حکمت اسلامی در فلسفه علوم انسانی، ارزش‌های انسانی ریشه در واقعیات عینی دارد و ذهن بشر فارغ از شرایطی که آن را احاطه نموده، می‌تواند آن واقعیات را شناخته و به دیگران نیز بشناساند. این بدان معناست که اگر بخواهیم در شناخت واقعیات علوم انسانی و ارزش‌های مطرح در آن قدم برداریم، باید ذهن را از سلیقه‌ها، برداشت‌های شخصی و از سلایق عمومی و توافقات جمعی به‌طور کلی رها سازیم و به ندای عقل و استدلال‌های آن اکتفا نماییم. اما برخی بر این باورند که حتی با فرض مزبور نیز رهایی از شرایط ذهنی امکان‌پذیر نیست؛ چراکه سیر استدلال عقلی لاجرم و در نهایت به دو گزاره پایه و بدیهی ختم می‌گردد که هیچ دلیلی بر تطابق آنها با عالم واقع وجود ندارد، جز آنکه ذهن و ساختار آن فعلاً به‌گونه‌ای است که این قضایا را بر نقیضشان ترجیح داده است. پس قضایای بدیهی به‌جای مطابقت با واقع، صرفاً به دلیل مطابقت با ساختار ذهن و شرایط آن پذیرفته می‌شوند، ولذا نسبی‌اند. وقتی قضایای پایه و بدیهی نسبی باشد، پس تمامی قضایای مبتنی بر آنها، به‌خصوص علوم انسانی نیز نسبی و وابسته به ساختار ذهن تلقی می‌گردند. در مقابل، برخی اندیشمندان مسلمان با تقسیم گزاره‌های بدیهی به وجدانی و اولی، به مسأله مزبور پاسخ داده‌اند. پاسخ ایشان در قسم وجدانیات به دلیل وجود محکی آنها نزد نفس، روشن و مورد قبول است. اما معیار صدق بدیهی اولی، به دلیل قول به حکایت آنها از مصادیق محقق و عدم علم حضوری به آنها، همواره مورد بحث و مناقشات فراوان بوده و هست. در این میان، علامه مصباح یزدی ما را به سرمنزلی بدیع فرا می‌خواند. ایشان معیار صدق این‌دست از قضایا را نیز در ارجاع به علم حضوری می‌پوید. تبیینِ دقیق این نظریه در بخش اولیات و ارتباط وثیق آن با اعتبار علوم انسانی، مقصد اصلی این نوشتار است. ازاین‌رو با امید به خداوند، در این مقاله سعی داریم به روش توصیفی ـ تحلیلی به آن‌دسته از دغدغه‌های اندیشمندان در باب ارزش شناختِ علوم انسانی که به دلیل ابهام در معیار صدق اولیات ایجاد گشته، پاسخ قانع‌کننده‌ای ارائه دهیم.

اوليات به عنوان پايه‌اي از معارف بشري، هماره مورد توجه معرفت‌شناسان بوده و هست. کانون اين توجه در اين‎گونه قضايا، معيار صدق است. «ارجاع اوليات به علم حضوري» نظريه‌اي خاص در اين باره است. مبدع اين نظريه، آيت‎الله مصباح، بر اين باور است که ملاک صدق اوليات را بايد در اشراف حضوري به حاکي، محکي و حکايت دنبال کرد. در مقابل، برخي از انديشمندان معتقدند اگر موضوع در قضية اولي، داراي مصداق در نفس‌الامر متناسب خويش باشد، آن‌گاه قضية اولي از آن مصداق در عالم واقع نيز حکايت مي‌کند. در اين ديدگاه نمي‌توان محکي در اين‎گونه قضايا را به علم حضوري ارجاع داد؛ چراکه ما هيچ‎گاه به امور بيرون از خويش اشراف حضوري نخواهيم داشت؛ اما با تحليل قضاياي اولي مي‌توان به اين نتيجه رسيد که قضاياي اولي، هيچ حکايتي از مصاديق محقق خويش در عالم واقع يا حقيقتِ لابشرطي که در ضمن مصاديق موجود است، ندارند. در اين ميان آيت‎الله مصباح ما را به سرمنزلي بديع دعوت مي‎کند. ايشان بر اين باور است که محکي قضاياي اولي را بايد نه در حکايت مفاهيم از عالم واقع، بلکه در فرض حکايت آنها از عالم واقع دنبال کرد.