جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیا خداوند نمی‌توانست خود را از این که هست واضح‌تر کند تا راهی برای انکار وجودش باقی نماند؟ آیا خدای قادر علی‌‌الاطلاق قادر نبود قراین حضور و وجودش را به‌‌گونه‌ای در اختیار بشر قرار دهد که او راهی جز پذیرش خداوند نداشته باشد؟ چگونه می‌توان این اختفای خداوند را با اعتقاد به هدایت‌گری تامّ او جمع کرد؟ این پرسش‌ها را فیلسوفان اختفاءباور مطرح کرده و بر اساس آن معقولیّت خداباوری را به چالش کشیده‌اند. آنان معتقدند باور به خدایی که می‌توانست خود را آشکار کند، ولی نکرده است، معقول نیست. برای پاسخ به این پرسش‌ها نباید تنها به هدایت‌گری خداوند توجه کرد؛ زیرا متغیّرهای دیگری نیز در حلّ این معادله مؤثّرند. مؤلّفه‌هایی مانند اختیار انسان که از مهمّ‌ترین لوازم تحقّق کمال‌ انسان است. این مقاله می‌کوشد تا ارتباط میان اختفای الهی و اختیار حداکثری انسان را تبیین کند و ادّعای فیلسوفان اختفاءباور را به چالش بکشد. در مسیر این چالش و تبیین، هم از استدلال‌های عقلی و هم الهیات قرآنی بهره گرفته شده است؛ زیرا قرآن کریم با وجود قدمت هزار و چهار صد ساله مطالبی سودمند در تبیین چرایی اختفای الهی دارد، اگر چه با این ادبیات بیان نکرده باشد. در نهایت این نتیجه به دست آمده که اگر چه ممکن بود خدا خود را بیش از مقدار کنونی عرضه کند امّا به میزان افزایش جلوه‌گری خداوند، اختیار انسان برای ایمان به او و یا انکار او کاهش می‌یافت. امری که با ضرورت اختیار حداکثری انسان در تعارض است.

توضیح کتاب: مروری بر مؤلفه‌های مهم فلسفه اخلاق از منظر فلسفه غرب است. در ابتدای کتاب حاضر به تبیین جایگاه عقل در مسایل اخلاقی پرداخته شده و پس از آن برخی از قواعد اخلاقی و نظریات رایج در اخلاق با رویکردی فلسفی بیان شده است. در همین زمینه نویسنده به مسایلی مانند: برداشت حداقلی از اخلاق، چالش‌های نسبیت‌گرایی فرهنگی، ذهنیت‌گرایی در اخلاق، مبتنی بودن اخلاق بر دین، خودگرایی روان‌شناختی، خودگرایی اخلاقی، نظریات سودگرایانه در این زمینه، مطلق بودن قواعد اخلاقی، زنانه‌نگری مسایل اخلاقی، رویکرد فضیلت‌گرایانه در این زمینه، لوازم حکم اخلاقی، نظریه اخلاقی رضایت‌بخشی و اندیشه قرارداد اجتماعی اشاره نموده دیدگاه ایمانوئل کانت را در مورد کرامت انسان و حرمت اشخاص بیان کرده است. وی نوع نگرش فلاسفه و اندیشمندان غرب را در مورد ماهیت و مبانی عقلی اخلاق منعکس کرده و رویکردهای فوق‌الذکر را در این موضوع، مورد شرح و تفسیر اجمالی قرار داده است.

کارکرد اخلاق در انسان برحسب نوع نگاه به ابعاد وجودي او فرق دارد. برخي انسان را تك‌ساحتي و مادي مي‌پندارند که با مردن، نابود مي‌شود و برخي ديگر انسان را دوساحتي (بدن و نفس) مي‌دانند که با مردن، نيست نمي‌شود و همچنان به حيات خود ادامه مي‌دهد. مسلّماً کارکرد اخلاق براساس اين دو نگاه متفاوت است. براساس ديدگاه اول، کارکرد اخلاق کاملاً اجتماعي و بيرون از فاعل اخلاقي است و انسان با مردن تمام آنچه را به‌لحاظ زيست اخلاقي به‌دست آورده است همراه خود به عالم نيستي مي‌برد. اما براساس ديدگاه دوم، اخلاق علاوه بر کارکرد بيروني، کارکرد دروني نيز دارد و اخلاق با جان آدمي سروکار دارد و حقيقت انسان و شکل‌گيري هويت او با ارزش‌هاي اخلاقي تحقق مي‌يابد و با مردن، گرچه ساحت مادي انسان در زير خاک قرار گرفته، مي‌پوسد، اما ساحتي که با ارزش‌هاي مثبت يا منفي اخلاقي شكل گرفته است، به حيات خود ادامه خواهد داد. به نظر مي‌رسد انگيزه زيست اخلاقي در اين دو نگاه بسيار متفاوت است. اين مقاله کوشيده است علاوه بر نقش کارکرد اجتماعي اخلاق، نقش جاودانه‌ بودن انسان از منظر قرآن در انگيزش زيست اخلاقي را تبيين کند.

اخلاق یکی از مهمترین مسائل برای انسانها و دغدغه مشترک افراد بشر است. سخن از اهمیت اخلاق، انسان را به تفکر دربارة این پرسش وامی‌دارد که چرا باید اخلاقی زیست؟ پاسخ این سؤال را می‌توان در میان کارکردهای مختلفی که اندیشمندان برای اخلاق مطرح کرده‌اند، جست؛ چراکه اگر علم فاعل، مفید و خیر بودن فعل را تأیید کند، فاعل نسبت به انجام آن شوق یا انگیزه پیدا می‌کند. بنابراین کارکردهای یک فعل می‌تواند پاسخی به چرایی انجام فعل باشند. یکی از کارکردهای زیست اخلاقی افزایش شانس بقاست که توسط تکامل گرایانِ اخلاقی معرفی شده است. سؤال مقاله حاضر این است که این کارکرد تا چه اندازه می‌تواند برای فرد شوق و انگیزه برای انجام فعل اخلاقی ایجاد کند؟ آیا علم فاعل به اینکه زیست اخلاقی موجب افزایش شانس بقا می‌شود، می‌تواند نقشی در تحریک انگیزة او برای رعایت ارزش‌های اخلاقی ایفا کند؟ با توجه به چالش معادناباوری و فدا کردن جان، وجود مشکلات متعدد در زندگی و سختی‌های زیست اخلاقی، این نتیجه حاصل می‌شود که هر چند افزایش شانس بقا می‌تواند انگیزه‌بخش انسان برای اخلاقی زیستن باشد، اما صرف افزایش شانس بقا به پذیرش هزینه‌های اخلاقی بودن نمی‌ارزد و برای تحمل زحمات زندگی اخلاقی، انگیزه کافی را فراهم نمی‌کند. بنابراین اخلاق تکاملی با چالش‌ فقدان قدرت تبیینی برای انگیزه‌های اخلاقی روبه‌روست و نمی‌توان آن را به عنوان نظریه‌ای جامع در حیطه انگیزش اخلاقی پذیرفت.

عدالت آموزشی یکی از مهم‌ترین اصول اخلاقی در حوزه آموزش است که ابعاد مختلف شناختی، عاطفی و رفتاری را در بر دارد. پیاده‌سازی این اصل اخلاقی به‌ویژه در ارتباط با تفاوت سطح فکری و استعداد دانشجویان چالش‌هایی به‌همراه دارد؛ حضور دانشجویان بااستعداد و کم‌استعداد در کلاس درس می‌تواند استاد را با این چالش‌ها مواجه سازد. روش: در این پژوهش سعی شده است به روش توصیفی ـ تحلیلی و با تأکید بر منابع اسلامی، ضمن تحلیل و ارزش‌داوری اخلاقی مسئله و قضاوت درباره دیدگاه‌های موافق و مخالف، پیشنهاداتی جهت برون‌رفت از این چالش مطرح گردد. یافته‌ها: وجود استعدادهای متفاوت در کلاس و پذیرش آن‌ امری بدیهی است، لکن استاد برای جبران و یاری رساندن به دانشجویان کم‌استعداد، می‌تواند پیشنهاداتی از این قبیل در دستور کار خود قرار دهد؛ اختصاص دادن زمان بیشتر در ساعات غیرکلاسی، حمایت و هدایت استعدادها و ترکیب و تلفیق دانشجویان مستعد و غیرمستعد.

تربیت عقلانی بدون شک از مهمترین اهداف نظام های تربیتی است و در تعلیم و تربیت اسلامی نیز نقش مهمی دارد و مورد تأکید آیات و متون دینی است . البته تربیت عقلانی با تربیت ارزشی ، دینی و حتی عرفانی در تضاد نیست همچنان که ادغام برهان‌، قران و عرفا‌ن را می توان در حکمت متعالیه به نظاره نشست. برنامه فلسفه برای کودکان نیز از برنامه‌های آموزشی جدید در جهت بهبود روند فلسفه‌ورزی و تفکر در کودکان است و مدعی رویکردی جدید در تربیت عقلانی با نام «حلقه کندوکاو» است .این برنامه باوجود ظرفیت‌های خوب برای ایجاد فضای تفکر دارای مبانی‌ای ناهمخوان با مبانی فلسفی تربیت اسلامی است. به این منظور ضروری است جهت استفاده از ظرفیتهای مثبت این برنامه، مبانی فلسفی آن مورد توجه قرار گیرد. البته در این مجال به علت اهمیت و ارتباط مستقیم مبانی معرفت‌شناختی با تربیت عقلانی این مبنا مورد بررسی قرار می گیرد. به این منظور بعد از بررسی وتحلیل این برنامه، مبانی معرفت شناختی آن استخراج و با مبانی مستخرج از حکمت متعالیه مقایسه می شود. نتایج حاصل نشان می‌دهد حکمت متعالیه می‌تواند با داشتن مبانی معرفت شناختی همچون امکان دسترسی به یقین ،مطلق گرایی ، تنوع ابزار و منابع معرفت و امکان معرفت دینی و فلسفه الهی فضای تربیتی متفاوتی از برنامه فلسفه برای کودکان عرضه کند که علاوه بر استفاده از ظرفیت‌های مثبت برنامه فلسفه برای کودکان، نواقص آن را در تربیت یک انسان جامع خداجوی اندیشه‌ورز برطرف سازد

تقسیم‌ موجودات به واسطه صفات ذاتی و ویژگی‌های هر یک از آنها از اولین اقدامات فیلسوف با نگاه هستی‌شناختی است. برخی از صفات ذاتی یک نوع، موجب تمایز بین افراد آن نوع با افراد انواع دیگر می‌شود که لازمه آن، انحصار صفات ذکرشده در یک نوع است؛ همچنین گاهی برخی ویژگی‌های یک نوع مانع تأثیرپذیری یا تأثیرگذاری مستقیم افراد آن نوع بر/ از افراد نوع دیگر می‌شود. تقسیم موجودات به مجرد و مادی و لوازم آن را می‌توان مبنا و ریشه بسیاری از نظریات فلسفی دانست. بر اساس نظر ابن‌سینا،‌ شیخ اشراق و ملاصدرا،‌ همه موجودات عالم، حتی حق تعالی، لزوماً جزء افراد یکی از این دو قسم‏اند. از نظر آنها ویژگی‌های ذاتی این دو نوع به گونه‌ای است که تأثیرگذاری مستقیم یکی بر دیگری محال است. صفاتی مانند ادراک به عنوان صفت ذاتی مجردات و قوه یا استعداد،‌ امتداد و قابلیت اشاره حسی به عنوان صفات ذاتی موجودات مادی را می‌توان به صورت پراکنده از آثار این سه فیلسوف به دست آورد. مسائل مهمی مانند چگونگی ارتباط علل عالی وجود با سایر مراتب،‌ چگونگی علم‌آموزی نفس و‌ ماهیت حافظه، با تقسیم موجودات به مجرد و مادی و لوازم آن در ارتباط‏اند؛ از این رو ‌در این نوشتار، علاوه بر بررسی انحصار یا عدم انحصار صفات ذکرشده در یک نوع، به وجه امتناع ارتباط مجرد و مادی با توجه به دیگر نظریات این سه فیلسوف و قواعد کلی حاکم بر فلسفه پرداخته می‌شود.

نظام‌مند‌کردن گزاره‌های دینی ناظر به تشریع مجازات‌های اسلامی، به‌ویژه مجازات قصاص نفس و استخراج اصول حاکم بر تشریع این مجازات، نقش مهمی در درک فلسفۀ تشریع آن و چگونگی پاسخ‌ به شبهات وارد بر آن دارد؛ زیرا تنها از این طریق می‌توان زمینۀ پاسخ‌دهی مدونی را به شبهات مخالفان ایجاد کرد. این مقاله با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و با در‌نظر‌داشتن ساحت‌های وجودی انسان و مسیر تکاملی او در انسان‌شناسی اسلامی، درصدد استخراج اصول کلامی‌ای‌ است که با به‌کارگیری صحیح آن‌ها، فلسفۀ تشریع مجازات قصاص نفس به‌خوبی روشن و زمینۀ پاسخ‌‌هایی نقضی و حلی برای شبهات قصاص ایجاد شود. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده در این مقاله، پنج اصل کلامی که عبارتند از: ۱. اصل کرامت ذاتی انسان؛ ۲. اصل هدایتگری و رستگاری؛ ۳. اصل عدالت‌طلبی و احقاق حق؛ ۴. اصل حیات و پویایی فرد و جامعه؛ ۵. اصل بازدارندگی در مجازات، بر تشریع مجازات قصاص نفس حاکمند. این مقاله با بهره‌گیری از اقتضائات این اصول و استفاده از تقدم و تأخر آن‌ها در پاسخ به شبهات قصاص، به نمونه‌هایی از این شبهات نظیر برتری مجازات حبس ابد بر قصاص نفس و نیز مخالفت قصاص با حس بشردوستی انسان و کرامت انسانی قاتل پاسخ می‌دهد.

نظام‌مند کردن گزاره‌های دینی ناظر به تشریع مجازات‌های اسلامی، نقش عمده‌ای در درک همه جانبه فلسفه تشریع آنها و پاسخ‌ به شبهات مخالفان دارد. نتیجه این کار، استخراج بایدها و نبایدهایی مبتنی بر عقاید دینی است که بر تشریع مجازات‌های اسلامی حاکم‌‌اند. این بایدها و نبایدها، اصول کلامی حاکم بر تشریع مجازات‌ خوانده می‌شوند. این مقاله درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی و با مفروض گرفتن ساحت‌های وجودی انسان و مسیر تکاملی او در انسان‌شناسی اسلامی، ضمن نظام‌مند کردن گزاره‌های دینی ناظر به تشریع مجازات‌ در اسلام، اصول کلامی‌ای را استخراج کند که با بکارگیری صحیح آنها، فلسفه تشریع مجازات‌های اسلامی به‌خوبی روشن گردد. بر اساس یافته‌های این پژوهش، اصول مستخرج از متون دینی عبارتند از: ۱. اصل کرامت ذاتی انسان؛ ۲. اصل هدایت‌گری و رستگاری؛ ۳. اصل عدالت‌طلبی و احقاق حق؛ ۴. اصل حیات و پویایی فرد و جامعه؛ ۵. اصل بازدارندگی در مجازات. بعد از تبیین این اصول و بیان تقدم یا تأخر آنها نسبت به یکدیگر، به نقش آنها در پاسخ به شبهات کلامی وارد بر مجازات‌های اسلامی اشاره شده است.

غایت‌گرایی اخلاقی یکی از نظریه‌های اخلاق هنجاری است که طرفداران بسیاری دارد و شاید بتوان گفت امروزه سودگرایی اخلاقی که از زیر شاخه‌های آن به‌شمار می‌آید نظریه غالب در فلسفه اخلاق غرب است. گرچه اخلاق فضیلت نظریه‌ای است که تا عصر حاضر در میان متفکران مسلمان رواج داشته است اما با آشنایی آنها با نظریه‌های جدید در باره اخلاق از جمله غایت‌گرایی و سودگرایی برخی کوشیده‌اند براین اساس نظریه اخلاق اسلامی را تبیین کرده و سازگاری آن را با قرآن و روایات نشان دهند. از این‌رو، منصور نصیری با توجه به اهمیت سودگرایی اخلاقی و جاذبه‌های آن تقریری از این نظریه‌ مطرح کرده‌ است که نه تنها اشکالات سودگرایی رایج بر آن وارد نباشد بلکه با آموزه‌های اسلامی نیز سازگار باشد و آن را برین‌سودگرایی نامیده‌ است. در این مقاله به شیوه توصیفی، تحلیلی و نقدی، علاوه بر گزارشی از این تقریر و نقد آن، ناسازگاری آن با آموزه‌های دینی نیز نشان داده می‌شود.