جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

گرچه بعد چهارم از مسائلی است که مرزهای فلسفه را درنوردیده و امروزه یکی از دغدغه‌های اصلی فیزیک‌دان‌ها است، بااین‌همه پیشینه‌ و تاریخچۀ دقیق آن هنوز در هاله‌ای از ابهام است. بنابراین، باید بررسی شود بعد چهارم در بستر کدامین دشواره‌‌های فلسفی در جهان اسلام شکل گرفت و سپس، چه تطوری یافت. خواهیم دید در جامعۀ فلسفی کشور ما آن را تا ملاصدرا ریشه‌یابی کرده‌اند؛ ولی نشان خواهیم داد در جهان اسلام پیش‌از صدرا عبارت‌های کاملاً صریحی در آثار خواجه نصیر طوسی و کسانی چون ابن‌کمّونه، قطب‌الدین شیرازی، میرک بخاری، قوشچی، میرداماد و... وجود دارد. در فلسفۀ غرب نیز بعد چهارم را با تکلف در آرای برخی از اندیشمندان غربی در سده‌های میانه، مانند آنسلم، ریشه‌یابی کرده‌اند؛ ولی برخی از اندیشمندان غربی به‌درستی نشان داده‌اند که هیچ‌ عبارت صریحی در‌این‌باره در آثار آن‌ها وجود ندارد. کوتاه اینکه، در این مقاله به روش تاریخی دیدگاه‌های اندیشمندان یادشده را گردآوری کرده و به تحلیل عقلی آن‌ها خواهیم پرداخت. در پایان به‌مناسبت، به پیشینۀ بعد چهار کاهشی نزد ابن‌عرفه نیز اشاره خواهیم کرد.

ابن‌سینا در نمط چهارم اشارات می‌کوشد تا از طریق معنای مشترکِ مصادیقِ یک نوع، موجودی مجرد را درون مصادیق مادی به اثبات برساند. رابطۀ کلی‌ و مصادیقش در آثار ابن‌سینا اغلب به صورت رابطۀ پدران و پسران مطرح شده‌است؛ امّا عبارات نمط چهارم اشارات به گونه‌ای است که گویا رابطۀ کلی و مصادیقش همچون رابطۀ پدر واحد و پسران کثیر است. مقالۀ پیش رو در پی حل این تعارض است. در پایان خواهیم‌دید که استدلال ابن‌سینا ناظر به بحث هستی‌شناسی است و می‌تواند وجود کلی را در خارج اثبات کند ولی تجرد آن را اثبات‌نمی‌کند؛ زیرا ممکن است حضور کلی در خارج به‌صورت منتشر در زمان و مکان باشد. چنین موضعی موجب تقویت نظریۀ واقع‌گروی است ولی بر نظریۀ رجل همدانی در باب کلی‌ها، یعنی پدر واحد و فرزندان کثیر نیز صحه می‌‌گذارد؛ نظریه‌‌ای که نیازمند اصلاح و بازسازی است. در این مقاله کوشیده‌ایم تا به‌روش تاریخی از تمامی شروح و تعلیقات اشارات و تنبیهات بهره‌ببریم و به‌روش عقلی آن‌ها را ارزیابی کنیم تا در نهایت به‌ دیدگاهی کم‌اشکال‌تر نائل‌آییم.

از آن‌جا که مبانی منطق فلسفی، نوشته‌ی دکتر لطف‌الله نبوی، نخستین کتاب فارسی در زمینه‌ی دشوار منطق فلسفی است، علی‌القاعده بی‌اشکال نیست. از این‌رو در این مقاله کوشیده‌ایم تا به نقد دیدگاه‌های خاص خود نگارنده در این کتاب بپردازیم. برای نمونه، او در فصل منطق زمان – با کوتاهی‌کردن در تفکیک ضرورت ازلی و ذاتی و تقسیم ضرورت ذاتی به زمانی و غیرزمانی – به‌نادرستی دوام را نزد ابن‌سینا و پیروان او لزوماً اعم از ضرورت می‌داند. در منطق معرفت اصل درون‌نگری منفی را به‌نادرستی به سقراط نسبت‌‌می‌دهد و از خلاف‌شهود و متسلسل بودن اصل درون‌نگری مثبت غفلت می‌کند. در منطق آزاد نیز به‌نادرستی وجود محمولی را با قاعده‌های منطقی ارسطوییان ناسازگار می‌داند و به‌کاربردن آن‌را در قیاس مشکل‌آفرین به‌شمار می‌آورد. افزون بر این، مشکل‌هایی هم‌چون تکرار، تناقض، قاعده‌ی «نقض محمول»، و دو جزئی ‌بودن گزاره نیز در وجود محمولی قابل‌دفع است. برخی از پاسخ‌ها و راه‌حل‌های خود نگارنده نیز مشکل‌سازند: مشکل عدم‌جامعیت؛ مشکل وحدت معنایی «موجود» و «واقعی»؛ و این مشکل که تبدیل قضیه‌ای چون «هیچ ممتنع‌بالذاتی/بالغیری موجود نیست» به «هیچ ممتنعی بالذات/بالغیر نیست» صدق‌نگه‌دار نیست. در منطق ربط نیز بسیاری از تعبیرهای نویسنده در توضیح این‌که فراسازگاری به تناقض‌باوری نمی‌انجامد مناقشه‌برانگیز است.

ازآنجاکه صدرا در بحثی چون ربط ثابت به متغیّر (و قدیم به حادث) بر ثبات تغیّر پای ‌می‌فشرد، این مسئلۀ مهم پیش ‌می‌آید که تعبیر متناقض‌نمایی چون «ثبات تغیّر» تا چه اندازه پذیرفتنی است؟ هدف اصلی این پژوهش بررسی انتقادی همین تقریر خاص صدرایی از «ثبات تغیّر» در بحث ربط ثابت به متغیّر و بحث‌های مشابه است. خواهیم دید شارحان صدرایی در برابر تعبیرهایی چون ثبات تغیّر واکنش‌های متفاوتی نشان ‌داده‌اند؛ برخی همچون علّامه طباطبایی آن را پذیرفته‌اند و برخی همچون مطهری و مصباح ‌یزدی آن را نپذیرفته‌اند. خلاصۀ نقدهای مطهری و مصباح ‌یزدی این است که ثبات تغیّر امری انتزاعی و ذهنی است و نه خارجی و به مفهوم مربوط است نه به مصداق. ما در ادامه، نقدهای مطهری و مصباح را به‌ چالش خواهیم کشید: اگر در خارج نوعی ثبات (به‌عنوان نفس‌الامر) وجود نداشته باشد، ذهن ما نمی‌تواند مفهوم ثبات را دربارۀ آن تغیّرهای خارجی به‌کار ببرد؛ به دیگر سخن، چون ثبات ذهنی بر یک ثبات خارجی دلالت می‌کند، پس در جهان خارج نوعی ثبات وجود دارد و بحث در نهایت، دربارۀ همان متعلّق خارجی است. در نقد خاص خود بر ثبات تغیّر نیز بر ساختار منطقی مبحث تمرکز خواهیم کرد و از این راه نشان خواهیم داد که ثبات تغیّر صدرایی نه صرفاً یک پارادوکس، بلکه ظاهراً یک تناقض واقعی است. ولی اگر ثبات در تغیّر را برخلاف فلسفۀ صدرایی، صرفاً به معنای دوام زمانی خارجی به ‌شمار آوریم، از دل این تأکّد در تغیّر به‌صورت تناقض‌آمیزی ثابت مجرد بیرون نخواهد آمد.

مسئله تثلیث از مهم ترین و پیچیده ترین اصول اعتقادی جهان مسیحیت است و به واسطه اشکالات عقلی و فلسفی متعددی که این اعتقاد به همراه دارد، عالمان مسیحی با چالش جدی روبرو شده اند و همواره در گفتگوهای میان ادیان، از این مسئله به عنوان یکی از مشکلاتی یاد می شود که نظام فکری و اندیشه ای مسیحیت با آن مواجه است. در به وجود آمدن عقیده تثلیث میان مسیحیان، عوامل فراوانی دخیل بوده است که از جمله آن می توان به افکار پولس و فلسفه یونان اشاره کرد. غیر عقلانی بودن تثلیث، امروزه یکی از مناشی انکار دین مسیحیت در میان صاحب نظران ادیان مختلف شمرده می شود که مراجعه به کتاب مقدس و بررسی شواهد تاریخی و عقلی نشان می دهد تثلیث در دوران پس از ظهور حضرت عیسی (علیه السلام) به اعتقادات مسیحیان افزوده شده است؛ لذا شناخت حقیقت تثلیث و توجیهات پذیرندگان آن در کنار بررسی پیامدهای پذیرش تثلیث از جمله مسائلی است که این پژوهش که با روش کیفی و با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و بررسی اسناد علمی انجام شده است، به دنبال کشف آن بود. نتایجی که از این پژوهش تطبیقی حاصل شد، حاکی از رد عقیده «تثلیث» به استناد منابع ادیان توحیدی و استدلال های عقلی است که نشان می دهد این اعتقاد، الهی نبوده و ریشه در بدعت هایی دارد که به دین مسیحیت اولیه وارد شده است.

یکی از مسائل مهمی که در فلسفۀ صدرایی مغفول مانده، «بُعد چهارم افزایشی» است. اساس «دیدگاه افزایشی زمان» آیندۀ معدوم است ولی هر کدام از زمانهای گذشته و حال، ثابت در جای خود قرار دارند. اندیشمندان مسلمان گرچه بتصریح متوجه چنین تقریری نبوده‌اند، اما لازمۀ برخی سخنان فلاسفۀ صدرایی دربارۀ تجرد ادراک حسی و خیالی و حافظه، همین دیدگاه است؛ «هنگامیکه چیزی را ادراک حسی‌ـ‌خیالی میکنیم، این ادراک درست بهمان صورت پدید آمدن خود، در ذهن باقی میماند». در این مقاله نشان خواهیم داد که درواقع این دیدگاه ارتباطی به تجرد ندارد و ـ در صورت درستی ادلّه ـ تنها میتواند «بُعد چهارم افزایشی» را اثبات کند. در این راستا، پیشینۀ بعد چهارم افزایشی را در فلسفه‌های پیشاصدرایی نیز بصورت انتقادی بررسی خواهیم کرد؛ بویژه این ادعای سهروردی را که محتوای چهاربعدگروی افزایشی را بصراحت به برخی نسبت داده است: «چون هر یک از حرکتها موجود شده‌اند، پس کل حرکتها نیز موجود شده و آنها اجتماع در وجود دارند».

برخی از اشکال‌هایی که اندیشمندان غربی به وجود ذهنی وارد کرده‌اند، ازجمله تسلسل در بازنمایی، نزد فیلسوفان مسلمان هنوز ناشناخته ‌است: اگر دیدگاه وجود ذهنی پذیرفته شود، آنگاه صورت ذهنی دارای «بازنمایی» خواهد بود. ولی خودِ این «بازنمایی» نیز باید دارای «بازنماییِ» دیگری باشد و این «بازنماییِ» دوم نیز باید دارای «بازنماییِ» سوم دیگری باشد و به‌همین‌سان به تسلسل می‌انجامد. افزون بر این تسلسل، هوسرل تسلسل در صورت‌های ذهنی را نیز پیش کشیده است که همان اشکال تسلسل در وجود ذهنی و علم‌ حصولی است. اینجا فیلسوفان مسلمان این پاسخ درست را پیش نهاده‌اند که ما به صورت‌های ذهنیِ خود بی‌واسطه و به علم حضوری علم داریم نه با علم حصولی و ازراهِ صورت‌های ذهنی دیگر. پس، تسلسلی در پی نخواهد داشت. برخی گمان کرده‌اند تسلسل در بازنمایی را نیز با همین راه‌حل می‌توان پاسخ داد و حال‌آنکه چنین نیست. ما می‌کوشیم برپایۀ برخی از مبادی فلسفۀ اسلامی، به‌ویژه فلسفۀ سینوی، راه‌حلی برای این اشکال بیابیم. بااین‌همه، خواهیم دید که نوعی اشکال تسلسل در صورت‌های ذهنی و بازنمایی به اندکی از اندیشمندان مسلمان وارد است.

برخی از اشکال‌هایی که اندیشمندان غربی به وجود ذهنی وارد کرده‌اند نزد فیلسوفان ما هنوز ناشناخته ‌است. برای نمونه، هوسرل با پیش‌کشیدن دشواره‌ی فرمول‌های پیچیده‌ی ریاضی مدعی است هیچ صورت ذهنی برای امور پیچیده، مثلاً برای «چند میلیون ضلعی»، وجود ندارد. گرچه تصور ذهنی امور پیچیده‌ به‌معنای عام خود برای اندیشمندان مسلمان مطرح نبوده‌، بعضی از آن‌ها گاه بحثی مشابه را پیش‌کشیده و گفته‌اند به چنین اموری علم اجمالی داریم. بر پایه‌ی مبادی شناخته‌شده‌ی فلسفه‌ی اسلامی، به‌ویژه فلسفه‌ی سینوی، نیز نخستین پاسخی که به‌ ذهن خطور می‌کند همین علم اجمالی است. ولی علم اجمالی و/یا بازسازی آن آیا می‌تواند پاسخ درخوری برای امور پیچیده‌ باشد؟ علم اجمالی، به‌ویژه در فلسفه‌ی سینوی، خود می‌تواند دو تفسیر مختلف داشته‌باشد: (1) علم بسیط بالفعل - که ناخودآگاه است؛ (2) علم بالقوه. نشان‌خواهیم‌داد ‌معنای (1) در نهایت پذیرفتنی نیست. از این‌رو مطلق علم ناخودآگاه را – پس از ریشه‌یابی در فلسفه‌ی اسلامی و برخی از فیلسوفان غربی هم‌چون لایب‌نیتس - با چند دلیل به‌چالش می‌کشیم. ولی معنای (2) فی‌نفسه پذیرفتنی است. پس با ریشه‌یابی (2) در آثار ابن‌سینا و شرح و تفسیر آن، نشان خواهیم داد ما گاهی چنین علم بالقوه‌ای داریم و اموری چون ملکه‌ی اجتهاد علمی را نیز با همین علم بالقوه می‌توان تحلیل کرد. بالاخره بررسی خواهیم کرد همین علم اجمالی بالقوه‌ی پذیرفتنی به‌طور خاص در مورد اشکال فرمول‌های پیچیده تا چه اندازه می‌تواند کارایی داشته‌باشد.

همانطورکه میدانیم معمولاً در فلسفة صدرایی تغیر حرکت عین ثبات آن است و همین ربط متغيّر به ثابت را نیز توجیه میکند. مسئله مهمی که در اینجا پیش‌می‌آید اینست که آیا پیش از ملاصدرا نیز ثبات تغیر پیروانی داشته است؟ هدف اصلی این نوشتار بررسی همین موضوع است. آنچه مسلم است نقد ثبات تغیر دارای پیشینه¬یی دیرین نزد اندیشمندان مسلمان بوده است و بهمین دلیل ما نیز این نقدهای تاریخی را در این پژوهش بطور مستند نشان خواهیم داد. ولی اینکه در حل دشوارة ربط متغيّر به ثابت بسیاری ثبات تغیر را به حکمای گذشته نسبت داده‌اند، ادعای چندان محکمی بنظر نمیرسید؛ گرچه پیش از ملاصدرا نیز برخی در مورد ربط متغيّر به ثابت گفته‌اند که فلک در حرکت دوری خود دوام و ثبات دارد، آنها این پاسخ ‌را پاسخ نهایی ربط متغيّر به ثابت ندانسته‌اند. در پایان اشاره خواهیم کرد که ثبات تغیر صدرایی، به این دلیل قابل‌نقد است که با پذیرش آن دیدگاه اب و ابنای رجل همدانی پیرامون کلی لازم‌ می‌آید.

از همان هنگام که محقّق طوسی در حل برخی از دشواره‌های مربوط به زمان بعد چهارم (سرمدگروی ایستا) را پیش‌نهاد برخی از اندیشمندان مسلمان به‌شدت در نقد آن کوشیده‌اند. در این میان نقدهای قطب‌الدین رازی در محاکمات – به‌ویژه از نظر تاریخی – از اهمیت خاصّی برخوردار است. چه، ذیل سخنان او اندیشمندان بسیاری در طول تاریخ به‌عنوان شارح یا ناقد به ابراز دیدگاه‌های خود پیرامون چهاربعدگروی پرداخته‌اند. از این‌رو در این پژوهش به تعلیقه‌های فراوان محاکمات – که اغلب به‌صورت نسخه‌ی خطی و چاپ‌نشده‌‌اند – توجه خاصّی شده است. قطب رازی در نقد خود نخست بر بداهت وجود تغیّر و حرکت در زمان حاضر، و نه در گذشته و آینده، پای‌می‌فشرد و سپس بر غیرقارالذات بودن حرکت و نبود حرکت قطعیه در خارج. برخی از شارحان یا ناقدان او نقدهای افزون‌تری نیز پیش‌کشیده‌اند که معروف‌ترین آن‌ها دیدگاه دوانی است؛ یعنی اشکال تقارن تناقض‌آمیز حرکت قطعیه با وصف گذشته (یا حضور). آن نقدهای دیگر عبارت‌اند از: نیستی مطلق حرکت قطعیه در آینده؛ خلاف بداهت بودن وجود گذشته در گذشته و آینده در آینده؛ ادراک‌ناپذیری گذشته در گذشته و آینده در آینده؛ پیدایش تسلسل محال در امور زمانی؛ جدلی بودن وجود حرکت گذشته/آینده در زمان گذشته/آینده در خارج. در این نوشتار همه‌ی آن بررسی‌های پراکنده یک‌جا گردآوری و تحلیل و ارزیابی عقلی خواهد شد؛ دیدگاه‌های کسانی چون سیف‌الدین ابهری، جرجانی، دوانی، غیاث‌الدین دشتکی، باغ‌نوی، م‍ح‍ق‍ّق‌ س‍ب‍زواری، احمد علوی، ابراهیم حسینی، م‍ح‍ق‍ّق‌ خوانساری و ... . با بررسی اشکال‌های جدی‌ای که در طول تاریخ بر بعد چهارم‌ وارد شده‌است مشخص خواهد شد که چرا حال‌گروی در بحث زمان جای‌گزین مناسبی برای چهاربعدگروی است: اگر مشکلی چون جزء لایتجزا در مورد زمان حال و حال‌گروی وجود نداشت، می‌توانستیم بگوییم حال‌گروی درست است و چهاربعدگروی مطلقاً نادرست. ولی با وجود چنین مشکلی هم‌اینک تنها می‌توانیم بگوییم حال‌گروی جای‌گزین مناسبی برای چهاربعدگروی است.