جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دریافت لطایف معنایی قرآن کریم در تمام عرصه­های هدایتی کلام وحی با گستره­ی اعتقادات، احکام، اخلاق و مسائل فردی و اجتماعی کوششی فراگیر از سوی دانشمندان مسلمان است. تلاش­هایی که گاه به صورت مستقل و در عنوان تفسیر انجام گشته و گاه در خلال آثار اخلاقی و عرفانی متبلور شده است. تفسیر روح المعانی به عنوان یکی از تفاسیر ارزشمند سده­های متأخر اسلام با رویکرد جامع و جلوه­های اشاری قابل توجّه است. نسبت صوفیانه به آلوسی، تأثیر باورهای صوفیانه او در تفسیر روح المعانی، جایگاه تفسیر او در میان تفاسیر قرآن، تأثیری که تفاسیر پس از او از روح المعانی پذیرفته‌اند و کاربرد رویکرد صوفیانه در تفسیر او، مطالعه روی این تفسیر با نگاه تأثیرپذیری از رویکرد صوفیانه را ضروری می‌کند. بررسی‌هایی که بر تفاسیر انجام می‌شود در دو قالبِ بررسی پیشاتفسیری و از نوع روش تفسیری، منبع و مبانی در تفسیر و مسائلی از این دست است. گونه دیگر بررسی محتواهای تفسیری است. نوشتار پیش رو که موضوع بازشناسی پردازش اشاری تفاسیر عارفان در تفسیر روح المعانی را دنبال کرده از جنس مطالعه نوع دوم است و قصد دارد تا چگونگی بازتاب و تبیین تفاسیر عارفانه توسط آلوسی را بررسی کند. در راستای این هدف با رویکردی توصیفی تحلیلی ابتدا شیوه‌های بیان اقوال عرفانی در تفسیر روح المعانی را استخراج می‌کنیم. پس از آن مفاهیم و اصطلاحات مهم نزد صوفیه را استخراج و بررسی می‌کنیم که کدام یک در تفسیر آلوسی به کار رفته و در آخر نیز خوانش آلوسی از این گزاره‌ها را بیان خواهیم کرد. در راستای رسیدن به این هدف گزاره‌هایی را توصیف و بخشی را تحلیل می‌کنیم.

بررسی و تحلیل راهبردها و راهکارهای نهضت اصلاحی امام حسین (ع) و ارائه‌ی تصویری واقع-بینانه از چگونگی تلاش تفسیری ایشان در تنزیه و نگاهداشت معجزه‌ی خاتم ادیان توحیدی، هدف تحقیق پیش‌رو است. پژوهش حاضر که به روش توصیفی‌ ـ‌ تحلیلی و جمع‌‌آوری داده‌های کتابخانه‌‌ای، با تمرکز بر آیات و روایات اسلامی و منابع دست اول تاریخ اسلام به رشته تحریر درآمده بر آن است که با وجود سیاست‌های فرهنگیِ وحی‌بنیان پیامبر اکرم (ص)، در امنیت‌بخشی قرآن کریم از تحریف لفظی، به حاشیه آوردن و کاربست ابزاری کلام خدا، مسأله‌ای است که به شهادت تاریخ بارها از سوی قدرت‌مداران ناباور رخ نموده است. در این میان بنی امیّه با دستاویز قرار دادن آیاتی از قرآن با محوریت حاکمیت الهی، در تحکیم و ترویج اعتقاد به جبر و توجیه بحران مشروعیت خود کوشیده‌اند. حرکتی که با پاسخ دقیق و خوانش صحیح قرآن از سوی سید الشهداء (ع)، امام سجاد (ع) و حضرت زینب (س) روبرو گشته و اجازه‌ی نخ‌نما نمودن مضامین قرآن کریم و به کناره بردن آن از میدان حیات جامعه‌ی اسلامی را نداده است.

مسئلۀ اصلی این پژوهش مطالعۀ تطبیقی میان اخلاق فلسفی و اخلاق توحیدی با مطالعۀ موردی دیدگاه‌های علامه‌ طباطبایی است. یافته‌های این پژوهش ـ که به شیوۀ کتابخانه‌ای در جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل و توصیف عقلانی داده‌ها به نگارش در آمده ـ عبارت است از اینکه مبنای اخلاق فلسفی بر انسان‌نگری صرف‌نظر از مباحث هستی‌شناختی و صرف‌نظر از رابطۀ انسان با نظام وجود و خداوند است و کلیدی‌ترین مفهوم در این اخلاق، اعتدال است؛ درحالی‌که مبنا در اخلاق توحیدی رابطۀ انسان با نظام وجود و به‌ویژه با خداوند است. اساسی‌ترین مفهوم در این اخلاق، توحید اطلاقی است. به این معنا که وجود خداوند از چنان اطلاقی برخوردار است که جایی برای غیر باقی نمی‌گذارد؛ بنابراین، زمینه‌ای برای شکل‌گیری رذایل اخلاقی وجود ندارد و شخص موحد با رسیدن به این درجه از معرفت توحیدی، به همۀ فضایل اخلاقی آراسته می‌شود؛ بدون اینکه میان حدوث فضایل تقدم و تأخری وجود داشته باشد.

تأثیر شگرف شعر بر جوامع بشری و علاقه عرب به کاردانان این عرصه، امری است که تقسیم دوگانه‌ی شعر به دو گونه‌ی ارزشی و جاهلی توسط قرآن و توجه سیره‌ی وحیانی رسول خدا (ص) و اهل بیت (ع) ایشان را به دنبال داشت. تحقیق توصیفی ـ تحلیلی حاضر با عنایت به اهمیّت واکاوی سیره ائمه (ع) و پیروی از آن، از رهگذر بررسی روایات، به تحلیل رفتار دوگانه‌ی آل الله (ع) در مواجهه‌ی با شاعران عصر اموی و عباسی در دو ساحت عطا و منع معنوی و مالی پرداخته است. یافته‌های تحلیل تطبیقی روایات مشکل این حوزه، حاکی از آن است؛ شاعرانی که تنها به جنبه-های عاطفی و محبّت به خاندان وحی (ع) بسنده نکرده، بلکه با تأکید بر مسأله‌ی ولایت، معرفت‌افزایی و روشن‌گری اجتماعی سیاسی را سر لوحه‌ی تلاش‌های خود قرار دادند، هماره مورد تأیید خاندان وحی (ع) قرار گرفته و برای بازماندگان عرصه‌ی ادب، معیار و ملاک‌ اصلی شعر ارزش‌مدار و آیینی را به میراث گذاشته‌اند.

مسئله­ ی اصلی این پژوهش بررسی نظریه­ ی توقیفیت اسماء و صفات الهی با مطالعه­ ی موردی دیدگاهها و افکار دو اندیشمند مسلمان یعنی ابن ­حزم قرطبی و ملاصدرا شیرازی است. یافته ­های این پژوهش عبارت است از اینکه ابن­ حزم بر این باور است که صفات الهی قابل شناخت نیست و از همین­رو نمی­توان خداوند را جز به صفاتی که در قرآن و کلمات پیامبر آمده است، متصف نمود. ملاصدرا معتقد است که خداوند به کمالات حقیقی متصف می­شود اگر چه این کمالات در زبان شریعت نیامده باشد. به علاوه خداوند در تمام تجلیات خود حاضر است و به همین سبب در مقام مجلا و مظهر به صفات خلقیه هم متصف می­شود. مضافاً بر اینکه اطلاق و لابشرطیتِ وجود خداوند اقتضا می­کند که او هر آنچه را که موجود است - اعم از ذات اشیاء و آثار و صفات آنها– در بربگیرد. در عین حال حتی اگر قائل به عدم توقیفیت اسماء و صفات الهی باشیم، ادب بندگی اقتضا می­کند که او را به صفاتی که خود در قرآن کریم ذکر کرده است، بخوانیم.

مسئله‌ی هدف آفرینش در آیه پنجاه و ششم سوره ذاریات یکی از مسائلی است که تفاسیر متعددّی درباره آن ارائه شده است. پژوهش حاضر، با جمع‌آوری داده‌های کتابخانه‌ای و روش پردازش توصیفی ـ تحلیلی و تطبیقی تفاسیر فریقین، بنیان این دگرگونی برداشت را اختلاف مدارس و رویکرد تفسیری مفسران قلمداد کرده است. یافته‌ای که براساس آن می‌توان آرای اهل تفسیر را در سه دسته ارزیابی نمود. دسته‌ی نخست، مخاطبان آیه را تنها مؤمنانِ جن و انس دانسته و این‌گونه هیچ اشکالی را متوجّه آیه نمی‌دانند. همچنین دسته‌ی دوم، با توجّه دادن به غرض‌محوری حرف لام در «لِیَعبُدونَ»، متعرّض هیچ‌گونه بحث اعتقادی مرتبط با آیه نشده‌اند. این در حالی است که دسته‌ی سوم، با عام تلقّی کردن خطاب آیه و مشکلِ تحقّق نیافتن هدف خلقت درباره‌ی نافرمانان ثقلین، در پی حلّ پیچ معنایی عارض شده درباره‌ی افعال الهی هستند. در این میان بعضی با تلاش‌هایی باورمندانه سعی در دفع این اشکال نموده‌اند. و گروهی با رویکرد عصری و نجات‌بخش دانستن آموزه‌ی عبادت، خود را از معضل نظری مطرح شده رهانیده و با مطلوب خواندن عبادت و نقش به سزای آن در تقویت ایمان، رستگاری مخاطبان در دو سرای را مقصود خدای متعال از این گزاره وحیانی دانسته‌اند.

تفسیر موضوعی، به عنوان راهکار پیشنهادی شهید صدر برای مواجهۀ فعال با قرآن و کشف نظریۀ آن دربارۀ موضوعات و مسائل مختلف، مراحل مختلفی دارد که محور اصلی آن، استنطاق از قرآن است. به رغم مقبولیت گستردۀ این راهکار نزد قرآن پژوهان معاصر و تولید آثار فراوانی با رویکرد تفسیری، پاره ای از کمبودها در آن وجود دارد که «قرآنی بودن نتیجۀ تلاش پژوهشگر» را زیر سؤال می‌برد. با وجود تلاش ‏های برخی از صاحب نظران برای اصلاح و تکمیل این رویکرد؛ به‏ دلیل عدم تمرکز بر نقاط کانونی در چالش‏ های تفسیر موضوعی، خوانش ‏های انتقادی نسبت به فرایند استنطاق و نیز فرایندهای پیشنهادی برای تحقق نظریه‏ پردازی قرآنی، توفیق کامل نیافته است. این مقاله با بهره‏ گیری از روش‏های توصیف، تحلیل و استنتاج، به این امر می ‏پردازد که انفعال در برابر موضوع و مسئله، فقدان طرحی جامع برای مراجعه به همۀ قرآن و عدم تبیین جایگاه عترت در فهم قرآن، سه آسیب کلیدی هستند که برای رفع این آسیب‏ ها لازم است اولاً پیش از ورود به تفسیر، پارادایم موضوع و مسئله به قرآن عرضه شود؛ ثانیاً با عدم اکتفا به بررسی کلیدواژه‏ها و فرمول‏ها، دلالت‏ یابی جامع قرآنی با مطالعه و استنتاج از همۀ آیات قرآن صورت گیرد؛ ثالثاً در مقام فهم ابتدایی آیات و نیز تکمیل و توسعۀ مفاهیم حاصل از مطالعۀ قرآنی و شناخت ابعاد عملی مربوطه به روایات مراجعه شود.

قرائت قرآن به‌عنوان نقطه آغاز بهره‌مندی از سرچشمه وحی و راه‌گشای شفا و سیرابی تشنگان معرفت، یکی از مهم‌ترین مسائل علوم و فنون قرآنی به شمار می‌رود. امری که از همان آغاز، از سوی جبرئیل به پیامبر اکرم (ص) منتقل گشت و به‌عنوان یکی از مأموریت‌های رسول خدا (ص) درباره معجزه خاتم جلوه نمود و سرانجام با درنوردیدن ادوار مختلف و همگرایی مراحل گوناگون به نقطه کمال خود نزدیک شد و به صورت علمی مستقل و یکی از عرصه‌های گسترده مطالعات و تحقیقات قرآنی درآمد. پژوهش حاضر با عنایت بر جایگاه سترگ این دانش، با بررسی تفسیر اجتهادی اشاری «غرائب القرآن و رغائب الفرقان» و تحلیل عنوان مستقل «القرائات» در سراسر آن، دریافت که این اثر ارزشمند به سبب توانایی تفسیری و پیشینه ادبی مؤلّف در این عرصه متمایز بوده و از گذر بررسی قرائات دهگانه و گاه قرائات شاذ و نقد و بررسی آن از یک‌سو به ارائه داوری‌های ارزشمند در این فن پرداخته و از سوی دیگر با پیوند مفهوم و معنا با کیفیت قرائات، آیینه‌ای روشن در جهت نمایاندن غنای معنایی و اعجاز لفظی و محتوایی قرآن کریم است.

هشام بن حکم، از برجسته ترین و تأثیرگذارترین علمای شیعی در قرن دوم هجری است؛ قرنی که از یک سو، محلّ تلاقی و تصادم آرا و افکار مختلف بوده و از سوی دیگر، نقطۀ عطفی در تاریخ تشیّع و بلکه اسلام است. در این قرن، به سبب انتقال قدرت سیاسی از اموی به عباسی، فرصتی از برای نحل گوناگون حاصل گردید تا به تحکیم و اشاعۀ مبانی فکری و عقیدتی خود بپردازند.در این دوران، صادقین به بنیان گذاری مکتبی پرداختند که اندیشه و اعتقاد شیعی را مستحکم ساخت و تحوّلی شگرف در محدودۀ فرهنگ و اندیشۀ اسلامی ایجاد نمود و دانش آموختگانی نظیر هشام بن حکم، زرارة بن اعین، مؤمن الطاق، و هشام بن سالم را به جامعۀ تشیّع و بلکه اسلام عرضه کرد.این نوشتار بر آن است که با بهره گیری از متون معتبر و برجستۀ اسلامی، به کشف حقیقت و بازشناخت ابعاد شخصیت متکلّم برجسته مدافع و ناصر بحق حریم ولایت هشام بن حکم، پرداخته و به صورت هرچند مختصر ضمن بیان شرح احوال و آثار ایشان، افکار و گرایش های کلامی او را منعکس سازد.

یکی از مهم‌ترین مباحث مورد توجه دین‌پژوهان، موضوع گستره کارکرد عقل و ارتباط آن با وحی است. استفاده ابزاری از عقل برای شناخت گزاره‏های وحیانی امری مورد اتفاق است. امّا کاربست مستقل عقل به عنوان منبع، در صدور حکم شرعی و به کرسی داوری نشاندن این گوهر خداداد، مورد اختلاف واقع شده است. از این رو، با عنایت به جدایی‌ناپذیر و سازواری قرآن کریم و سنّت شریف در فرایند فهم دین و ارتباط‌سنجی آن با عقل، این نوشتار بر آن است که با تکیه بر آیات و روایات گرانسنگ و براساس تقسیم سه‌گانه جریان‌های تعامل عقل و وحی با تمرکز بر تحولات فرهنگ و اندیشه در جامعه اسلامی به؛ خردگرایی افراطی، خردستیزی افراطی و خردباوری معتدل، از یک‌سو دو نگرش افراطی را در بوته نقد جریان معتدل قرار داده و از سوی دیگر، دیدگاه اصیل اسلام درباره منزلت و جایگاه عقل و ارتباط آن با وحی را تبیین نماید.