جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تبيين فلسفي حقوق بشر با استفاده از معارف فلسفه اسلامي نمايش استفاده از ظرفيت دانش فلسفه اسلامي در تبيين علوم اجتماعي و امتداد اين دانش از دايره نظري به حوزه عمل است. «نظريه اسلامي قانون طبيعي بشر» با استفاده از ظرفيت دانش فلسفه اسلامي همه انواع حقوق بشر را تبيين و از آنها دفاع عقلي مي‌کند. پرسش اين نگارش آن است که فلسفه آن دسته از حقوق بشر که از قوه عاقله انسان ناشي مي‌شوند، چيست. نظريه اسلامي قانون طبيعي بشر در پاسخ به اين پرسش فرمان عقل عملي را براي سعادتمندي انسان به سبب داشتن قوه عاقله بيان کرده و حقوق بشري را که از آن فرمان فهميده مي‌شوند، توجيه فلسفي مي‌کند. آن فرمان عبارت است از: «هركس در يادگيري علومي كه دانستن آنها براي رسيدن او به سعادت ابدي لازم است، بايد كوشا باشد». حقوق بشري که از اين گزاره قانون طبيعي به‌ دست مي‌آيند، عبارت‌اند از: حق يادگيري (حق آموزش)، حق داشتن معلم، حقِ داشتن ارتباط با موجودات فراطبيعي، حق سوادآموزي و حق بر رسانه مطلوب. روش پژوهش در اين نگارش روش عقلي است و منابع پژوهش کتابخانه‌اي هستند.

روش دست‌یابی به دانش در حوزه‌های گوناگون علوم امری مهم بوده و نتایج مهمی به‌دنبال دارد. یکی از مسائل دانش فلسفه حق، پاسخ این پرسش است که بشر با چه روش یا روش‌هایی می‌تواند حقوق طبیعی موجودات را شناسایی کند؟ این مقاله تلاش می‌کند این پرسش را به‌صورت زیر پاسخ دهد. حق (داشتن) به معنای شایستگی است. این مفهوم مفهومی فلسفی است که از مقایسه هر موجود (هدف‌مند) با هدف آن فهمیده می‌شود. به دلیل آنکه صاحبان حق به دسته‌های گوناگون تقسیم می‌شوند، برای شناسایی حقوق طبیعی آنها روش‌های مختلف به شرح زیر به‌کار می‌روند: شناسایی حقوق طبیعی بشر از راه علم انسان به نفس خویش، یعنی به روش شهودی ممکن است. شناسایی حقوق ذاتی خدای متعال به یکی از سه روش شهودی، عقلی و نقلی امکان دارد. حقوق طبیعی دیگر انواع موجودات (فرشتگان، جنیان، حیوانات، گیاهان، جمادات و گروه‌های اجتماعی) به روش عقلی، نقلی، عقلی ـ تجربی یا نقلی ـ تجربی شناخته می‌شوند. حاصل آنکه، حقوق طبیعی (ذاتی) موجودات را نه از یک روش خاص، بلکه از روش‌های مختلف می‌توان شناخت. این روش‌ها عبارتند از: روش عقلی، روش شهودی، روش نقلی و یا ترکیبی از آنها. روش پژوهش در این مقاله روش عقلی است.

از میان تفاسیر متنوع قانون طبیعی، پرطرفدارترین آنها عبارتست از اينكه «قانون طبیعی، فرمانهای عقل عملی دربارة رفتارهای اختیاری بشر در همة زمینها و زمانهاست که بشر با اطاعت از آنها به خوشبختی همیشگی دست می¬یابد». آموزة قانون طبیعی در دورة جدید دستخوش دو خوانش متضاد تجربه¬گرا و عقلگرا قرار گرفت. مراد از «عقل» در اندیشة عقلگرایی دورة جدید، عقل حسابگر بود که عقلگرایان آن را ابزاری برای رسیدن به آرزوهای مادی و غیرمادی (اخلاقی) خویش میدانستند. سه فیلسوف عقلگرای عصر روشنگری که در آن زمان بیش از دیگران دربارة آموزة قانون طبیعی بحث و نظر داشته‌اند، عبارتند از: منتسکیو، روسو و کانت. در این مقاله پس از بیان گزارشی مختصر از مباحث و نظريات آنها در مورد قانون طبیعی، به ارزیابی اين ديدگاهها بترتيب ذيل پرداخته شده است. در گفتار نخست، منتسکیو با طرح يك افسانة¬ خودساخته معتقد است كه پیروی از میل طبیعی، بشر را به خوشبختی میرساند. این پیروی در نگاه او، مفاد قانون طبیعی است. مهمترین نقد بر نظریة قانون طبیعی منتسکیو آنست که او قانون طبیعی را با «قانون طبیعت» خلط کرده است. در گفتار دوم، روسو برخلاف منتسکیو، اعتقاد دارد كه قانون طبیعی مبتنی بر عقل نیست، بلکه در غرایز و احساسات بشر ریشه دارد. اشكال اساسي اين ديدگاه، نگرش مادی روسو به طبیعت بشر است و همين باعث شده که انسان در نظر او، در سطح یک حیوان فروكاسته شود. سرانجام، در گفتار سوم به بررسي انتقادی قانون طبیعی در اندیشة کانت پرداخته شده است. بنظر وي، قانون طبیعی با قانون طبیعت تفاوت دارد. كانت بر این باور است که ماهیت قانون طبیعی دو ویژگی دارد: جهانشمولی (کلیت) و درونی (باطنی) بودن. با اینهمه، او هیچیک از مصادیق قانون طبیعی را بیان نکرده و در ارائة تبييني كامل براي این آموزه موفق نبوده است. این ناکامی ريشه در نظام معرفتیِ فلسفة کانت دارد که بر مبناي آن، عقل عملی و فرامين آن (يا همان قانون طبيعي) را بايد غیرمستدل و غیرقابل اعتماد دانست. كانت معتقد است مباحث مربوط به امور غیرمادی و حتی جواهر مادی، مباحثی جدلی هستند، و نه برهانی. روش تحقیق در این نوشتار، همانند هر مطالعة انتقادی دیگر، روش ترکیبی نقلی ـ عقلی است. در این روش، ابتدا ديدگاههاي اين سه فیلسوف عقلگرای دورة جدید دربارة قانون طبیعی نقل شده و سپس بکمک برهان و استدلال عقلی، بررسي و ارزيابي شده است.

سومین و آخرین مرحلۀ احیای اندیشه غربی قانون طبیعی در دورۀ پساتجدد از سومین دهه پایانی قرن بیستم با توجه فیلسوفان و حقوق­دانان به مسئله حقوق بشر شروع شد. در این مقاله آخرین نظریه­های غربی قانون طبیعی درخلال دو گفتار تبیین و ارزیابی شده­اند. گفتار نخست اندیشه غیرنوتومیستی قانون طبیعی را در آن دوره بررسی کرده است. در این راستا، فولر نظریه اخلاقی بودن درونی قانون را مطرح کرد. یکی از اشکالات نظریه او آن است که اخلاقی بودن درونی قانون چیزی بیش از ابداع لفظ نیست. دورکین که طرفدار نظریه­های تفسیری قانون بود، همواره نظریه­های معنایی (سمانتیک) را نقد می­کرد. افزون بر آنکه لازمه سخن او تن دادن به نسبیت گرایی در جهان حقوق و اخلاق است، نظریه او در مورد آن دسته از کارهای بشر که دربارۀ آنها قانون موضوعه وجود ندارد، ناصحیح است. گفتار دوم نظریه فینیس را به عنوان جدیدترین خوانش نوتومیستی قانون طبیعی ارزیابی کرده است. او پنج ویژگی خیرهای اصیل را بداهت، ذاتی بودن، عدم ارتباط آنها با یکدیگر، تساوی آنها در اهمیت و بی­ارتباط بودن آنها با هست­ها می­داند. نظریه فینیس کاستی­های گوناگون دارد، از جمله اینکه هیچ‌یک از این اوصاف خصوصیت­های خیرهای اصیل نیستند. روش تحقیق دراین مقاله روشی ترکیبی(نقلی-عقلی-انتقادی) است.

آموزة «قانون طبیعی» یکی از مشهورترین، قدیمیترین و کارآمدترین موضوعات حکمت عملی در اندیشۀ غربی است. این آموزه در شاخه¬های گوناگون علوم انسانی، همچون فلسفه، انسان‌شناسی، اخلاق، حقوق، علوم سیاسی، علوم تربیتی، جامعه‌شناسی و...، بازتاب دارد. برخلاف اندیشمندان مسلمان، تاکنون نظریه¬های بسياري از سوی اندیشمندان غرب دربارة این آموزه ارائه شده است. در مشهورترین تفسیر قانون طبیعی عبارتست از فرمانهای عقل عملی در مورد رفتارهای بشر برای رسیدن به خوشبختی. هدف این پژوهش، مطالعۀ انتقادی اندیشة تجربه¬گرایان دورۀ جدید در مورد قانون طبیعی و بیان کاستیهای این تفکر بشیوۀ عقلی، با بکارگیری استدلالهای فلسفی است. خوانش تجربه¬گرایان دورة جدید (قرنهای هفدهم و هجدهم میلادی)، مثل هابز و لاک، از آموزۀ عقلی قانون طبیعی، خوانشی تجربی است. بر اساس این خوانش، بدلیل آنکه روح پوزیتیویسم بر افکار تجربه¬گرایان حاکم بوده، بطور عام غیرمادی بودن نفس انسانی برای آنها پذيرفتني نبوده است. آنان برای تبیین قانون طبیعی فقط به طبیعت انسان نگریسته و به هدفی فراتر از ارضای امیال طبیعی و مادی او نمی‌اندیشیده¬اند. اين دسته از تجربه‌گرايان به مصالح اجتماعی بشر توجه نمیکردند، درحالیکه قانون طبیعی همیشه فرمان عقل عملی برای تکامل و پیشرفت انسان در همة امور مادی و معنوی، شخصی و گروهی، فردی و اجتماعی و... است این رويكرد به قانون طبیعی، انسانها را فقط بسوی لذتهای مادی و فناپذیر سوق داده و به هرآنچه مربوط به سعادت معنوی و دائمی زندگی در جهان آخرت است، بی¬اعتنا کرده است. بر این‌ اساس، حق حیات و آزادی که از لوازم قانون طبیعی در مکتب تجربه¬گرایی دورة جدید تمدن غرب است، حیات و آزادی مادی است. این امر باعث نادیده گرفتن بخش بزرگی از جهان واقعیت، یعنی امور متافیزیک، شده است. این اندیشه زمینة سلطۀ فراگیر پوزیتیویسم بر همة جنبه¬های زندگی بشر در قرن نوزدهم را فراهم آورده و سبب شد موضوعات علوم یکسره تجربی شوند و مباحثات عقلی، بویژه دربارة قانون طبیعی، بمدت بیش از یک قرن، به محاق بروند.

مفهوم حق، موضوع دانش فلسفه حق است. این مفهوم در گفتمان حق کاربری اسمی دارد. مفهـوم حـق امری کلی و از معقولات ثانی فلسفی است که از مقایسه یک موجود با هدف مطلوب یا مقصد متناسـبش " بهدست میآید. عقل به آن موجود عنوان " صاحب حق " و به آن هدف یا مقصد عنوان " موضوع حـق میدهد. بر اساس این طرح نو در توجیه ساختار حق در گفتمان فلسفه حق، خدا تنها منشأ همه حقها اسـت و درنتیجه، قوانین اجتماعی نباید مخالف قوانین ربانی معتبر باشد. قوانین اسـلام نـاب، معتبرتـرین قـوانین ربانی است که یا بر اصول عقلی یقینی و یا بر مبانی معتبر شرعی بنا شده است. این نگارش مشتمل بر یک مقدمه، دو گفتار و یک نتیجه است. گفتـار اول چگـون گی سـاخته شـدن مفهوم حق را تبیین میکند و گفتار دوم به بحث درباره لوازم آشنایی با ساختار مفهوم حق میپردازد.

تنها مفهوم صحیح حق در دانش فلسفه، حق شایستگی است. این مفهوم، هم همة موارد حق را دربرمی‌گیرد و هم مانع اندراج غیرحق زیر عنوان حق می‌شود (جامع افراد و مانع اغیار است). مفهوم شایستگی، از مقایسة انواع صاحبان حق مختار یا غیرمختار با اهداف مطلوب واقعی (غیرپنداری) یا مقاصد حرکت طبیعی‌شان و با توجه به تناسب افعالی که صاحبان حق را به هدف مطلوب یا مقصد حرکت می‌رساند، به‌دست می‌آید. عقل در برخی از موارد به‌طور مستقل قادر به شناسایی حقوق موجودات است، ولی در بیشتر موارد باید برای شناسایی حقوق موجودات و راه‌هایی که آنها را به حقشان می‌رساند، از وحی کمک بگیرد.

نشان‌دادن توقف نظریه‌های سیاسی بر نظریه‌های معرفتی هدف این نگارش است. این کار از راه معرفی نظریه‌های متضاد سیاسی سوفیست‌ها در یونان باستان و ابتنای آنها بر آرای متضاد معرفت‌شناسانه آنها نسبت به امور واقع صورت می‌گیرد. از یک‌سو، نظریه نسبیت‌گرایی و شبه‌پوچ‌گرایی نسل اول سوفیست‌ها، از جمله پروتاگوراس و گرگیاس، تأثیر بسزایی در پوزیتیویستی بودن آرای سیاسی آنها داشت. از سوی دیگر، ثبات نظرگاه‌های واقع‌گرایانه سیاسی نسل‌های متأخر سوفسطائیان، متأثر از آرای معرفتی ضدنسبیت‌گرایی فیلسوفان یونانی، مثل سقراط بود. این همه از این امر حکایت می‌کند که نظرگاه‌های معرفتی دانشمندان همواره نقشی تعیین‌کننده در آرای سیاسی آنها داشته و دارد. بنابراین، نظریه‌های پوزیتیویستی سیاسی در عصر حاضر نیز دلیل بر قبول نظریه نسبیت‌گرایی معرفتی از سوی صاحبان و طرفداران آن نظریه‌هاست. به دلیل آنکه نظریه نسبیت‌گرایی معرفتی به لحاظ منطقی غیرقابل دفاع است، نتیجه می‌گیریم که هیچیک از نظریه‌های سیاسی پوزیتیویستی نیز به لحاظ منطقی توجیه‌پذیر نیستند.

فلسفه حق به‌مثابه یکی از انواع فلسفه‌های مضاف، دانشی نوپدید است که درباره امری واقعی به نام «حق» و مسائل مربوط به آن از قبیل محتوای مفهومی، ساختار وجودی، انواع حق و صاحبان حق اظهارنظر می‌کند. روش مطالعه این شاخه از فلسفه مضاف، بهره‌گیری از مطالعه عقلانی درباره احکام کلی حق است. «حق تکوینی» یکی از مهم‌ترین انواع حق است که صاحبان آن همه انواع موجودات را دربرمی‌گیرند. در نگارش پیش‌رو «حق» از منظر اصول فلسفی حکمت متعالیه از جهت تحلیل ساختار مفهومی، وجودی و ارتباط با وجود بررسی شده و روشن كرده‌ايم که حق مساوی با وجود است. در ادامه برای روشن‌تر شدن شاکله بحث، به ماهیت حق تکوینی پرداخته و با ذکر مراتب و ویژگی‌های وجودی آن از قبیل مساوقت با وجود، جایگاه حق تکوینی را به عنوان یکی از عوارض ذاتی وجود که باید در فلسفه مورد بحث قرار گیرد، تثبیت کرده‌ایم.

قبل از اثبات هر نوع حق برای بشر باید ابتدا بشر را شناخت. بهترین شیوه شناسایی بشر استفاده از معارفی است که خدای متعال به عنوان خالق بشر در اختیار ما قرار داده است. او بهتر از هرکس بشری را که ساخته است می‌شناسد. این مقاله درصدد نشان دادن این امر است که بشری که دارای حقوق (بشر) است، آن بشری نیست که ما با نگاه تجربی رایج آن را می‌شناسیم، بلکه موجودی است که همواره با هدف رسیدن به مقام انسان کامل در مسیر حرکت به سوی کمالات مطلق قرار دارد. در این نگارش برای اثبات این امر ابتدا با نگاه معرفت‌شناسانه و هستی‌شناسانه به مفهوم حق نظر دوخته شده است. آنگاه مفهوم بشر و دین از نظر می‌گذرد. در پایان انواع حق صاحبان حق مورد بحث قرار گرفته‌اند که یکی از آن‌ها حقوق بشر است. حقوق بشر حق‌هایی هستند که برای بشر از آن ‌رو که بشر است ثابت می‌شود.