جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رابطه تکوینی اعمال انسان با عقوبت اخروی که از آن به «تجسم اعمال» یاد می‌شود، اهمیت ویژه‌ای نزد دانشمندان مسلمان، خصوصاً عرفا داشته است. ابن­عربی با طرح مسائل انسان‌شناسی و خصوصیات انسان کامل، گام بزرگی در تبیین مباحث تجسم اعمال برداشت و شارحان وی نیز برای تثبیت این دیدگاه، تلاش وافری کردند. مقاله حاضر با روش تحلیلی-تبیینی و تأکید بر آراء ابن­عربی و تا حدودی شارحان و عارفان پس از او درصدد پاسخ به این سؤال است که مبحث انسان کامل و مسائل پیرامون آن، چه تأثیری در شکل­گیری آموزه تجسم اعمال داشته است؟ و در این خصوص، به بررسی پنج مورد از خصوصیات انسان کامل پرداخته است، شاخصه‌هایی مانند خلافت، تصرف، همت، جامعیت و علم. جامعیت انسان کامل سبب حضور تمامی عوالم نزد او و پیدایش علم حضوری وی به حضرات مذکور و آشکار شدن باطن امور نزد او می‌گردد. علاوه بر اینکه انسان کامل با دو خصوصیت همت و تصرف، قادر به ایجاد اعیان خارجی بوده و خلق باطن اعمال توسط نفس در عوالم اخروی را اثبات پذیر می‌کند.

«تجسم اعمال» یا همان رابطه تکوینی اعمال و اعتقادات انسان با لذات و آلام اخروی، یکی از مهمترین و پیچیده-ترین مسائل مطرح شده در معاد است. عرفا پیش از فلاسفه به این مساله اشاره کرده و زوایای آنرا بر اساس شهود و نقل، تبیین کرده‌اند. در این رساله سعی شده مبانی وجودشناختی و انسان‌شناختی ابن عربی و شارحان وی که در تجسم اعمال نقش مستقیم یا حتی غیر مستقیم دارند، مورد بررسی قرار گرفته و رابطه آنها با تجسم اعمال روشن گردد. در نهایت نیز به بررسی آثار و نتایج تجسم اعمال در عرفان اسلامی پرداخته شده است. عمده‌ترین مبانی وجودشناختی عبارتند از: وحدت وجود، تجلی، تطابق عوالم هستی و تجدد امثال. در بین مبانی مذکور، وحدت وجود و تجلی تاثیر غیر مستقیم در ایده تجسم اعمال داشته‌ و از سوی دیگر مبانی تجدد امثال و تطابق عوالم هستی، تاثیر مستقیم در شکل‌گیری این دیدگاه داشته‌اند. بر اساس این مبانی، چیزی در عالم هستی معدوم نشده و با توجه به ظهور و بطون تجلیات، مرگ عبارت است از انتقال عالم ظهور به عالم بطون و تجسم اعمال چیزی جز اظهار همان باطن نخواهد بود. لذا اعمال انسان از بین نرفته و در عوالم دیگر عینیت و ظهور خواهند یافت. در بخش مبانی انسان‌شناختی نیز ابتدا به بررسی ماهیت انسان و امکان شناخت او در دید عارفان مسلمان پرداخته شده و در ادامه قوای باطنی انسان تحلیل شده است. در بین قوای باطنی، قوه خیال از جایگاه ویژه‌ای نزد عرفا و خصوصاً محیی الدین برخودار است. از نظر او خیالْ ظرفی برای تلطیف محسوسات یا تجسم معانی است و راه ادراک این معانی تجسم یافته در عالم مثال نیز قوه خیالی است که خداوند در وجود انسان قرار داده است. تجرد برزخی قوه خیال نیز یکی از مقدمات اثبات تجسم اعمال است که از برخی عبارات محی الدین قابل دست یابی می‌باشد. انسان کامل نیز با توجه به این‌که از سویی واسطه بین خدا و خلق است و از سوی دیگر نسبت او به عالم هستی به منزله نفس ناطقه انسان به بدن اوست و تمامی عالم هستی تحت تدبیر وی اداره می‌شود، نقش بسزایی در اثبات تجسم عمل و اعتقاد دارد. در آخرین بخش رساله نیز به آثاری همانند: رابطه تکوینی و سنخیت عمل و جزاء، اتمام حجت بر مجرمان، خلود، از بین رفتن غفلت و توجه نسبت به اعمال و افکار اشاره شده است. عمده‌ترین بحث مطرح شده مربوط به خلود مجرمان در دوزخ است که ابن عربی با توجه به مبانی فکری خود به انکار این نتیجه پرداخته است. در بین هفت مبنای انقطاع عذاب(سبقت رحمت بر غضب، طاعت و معصیت، منشا عذاب، وعد و وعید، کمال نهایی انسان، جبرگرایی و عبودیت عمومی) که شیخ مطرح کرده است، دو مبنای سبقت رحمت بر غضب و منشا عذاب، شالوده تفکر او در دیدگاه انقطاع عذاب را تشکیل می‌دهد که مورد اول دچار مغالطه عدم تکرار حد وسط است و مبنای اخیر با توجه به تبدیل شدن فعل به ملکه راسخ نفسانی و جوهر ثانویه انسان، قابل نقد است.

«تجسم اعمال» یا همان رابطه تکوینی اعمال و اعتقادات انسان با لذات و آلام اخروی، یکی از مهمترین و پیچیده‌ترین مسائل مطرح شده در معاد است. عرفا پیش از فلاسفه به این مساله اشاره کرده و زوایای آنرا بر اساس شهود و نقل، تبیین کرده‌اند. در این مقاله سعی شده مبانی وجودشناختی ابن عربی که در تجسم اعمال نقش مستقیم یا حتی غیر مستقیم دارند، مورد بررسی قرار گرفته و رابطه آنها با تجسم اعمال روشن گردد. مبانی بررسی شده در این مقاله عبارتند از: وحدت وجود، تجلی، تطابق عوالم هستی و تجدد امثال. در بین مبانی مذکور، وحدت وجود و تجلی تاثیر غیر مستقیم در ایده تجسم اعمال داشته‌ و از سوی دیگر مبانی تجدد امثال و تطابق عوالم هستی، تاثیر مستقیم در شکل‌گیری این دیدگاه داشته‌اند. بر اساس این مبانی، چیزی در عالم هستی معدوم نشده و با توجه به ظهور و بطون تجلیات، مرگ عبارت است از انتقال عالم ظهور به عالم بطون و تجسم اعمال چیزی جز اظهار همان باطن نخواهد بود. لذا اعمال انسان از بین نرفته و در عوالم دیگر عینیت و ظهور خواهند یافت.

توحيد افعالي پس از توحيد ذات و صفات، يکي از مهم‌ترين و چالشي‌ترين باورهاي مسلمانان بوده که حتي باعث شکل‌گيري برخي فرقه‌ها و نحله‌ها در اسلام شده است. مقاله پيشِ‌رو با روشي توصيفي ـ تحليلي، به بررسي توحيد افعالي و بيان مراتب آن در روايات امام صادق پرداخته است. از نظر ايشان، توحيد افعالي به اين معنا است که جز خداي سبحان هيچ مؤثر مستقلي در عالم نيست و قيوميت هستي، آفرينش، مالكيت، ربوبيت، رازقيت و ولايت كه هريک ‌بر ديگري مترتب بوده، تنها از آن خداست. ايشان دربرابر قائلان به ثنويت، روايات استوار و نابي دارد که متکلمان اماميه با تمسک به آنها تفکر اعتقادي شيعه را رقم زده‌اند.

رابطۀ تکوینی بین جزای اخروی و عمل انسان که از آن به «تجسم اعمال» تعبیر می‌شود، یکی از مهم‌ترین مباحث معاد است. تصریح به این رابطه پیش از صدراییان و در لسان عرفا به ویژه ابن عربی شکل گرفت. محی‌الدین با طرح نظریات بدیع خود در مورد خیال، تقسیمات و احکام آن، کمک شایانی برای فهم تجسم اعمال و اثبات آن در عوالم اخروی نمود. از نظر او، خیالْ ظرفی برای تلطیف محسوسات یا تجسم معانی است و راه ادراک این معانیِ تجسم‌یافته در عالم مثال نیز قوۀ خیالی است که خداوند در وجود انسان قرار داده است. وی ارتباط بین قوۀ خیال و عالم مثال را از راه خواب و مکاشفه امکان‌پذیر می‌داند؛ به طوری که انسان در خواب و مکاشفه از حواس ظاهری به حواس باطنی منتقل شده و معارف عِلوی را مشاهده می‌کند. علاوه بر دو راه ذکرشده، محی‌الدین به خلق اشیا در خارج توسط «همت» نیز اشاره می‌کند؛ به طوری که ایجاد اشیای عینی در این دنیا، اختصاص به اوتاد داشته و در آخرت، وصفِ تمام انسان‌ها بوده و سبب خلقِ صور نیکو یا زشت توسط نفس خواهد شد. تجرد برزخی قوۀ خیال نیز یکی از مقدمات اثبات تجسم اعمال است که از برخی عبارات محی‌الدین قابل دستیابی می‌باشد.

---