جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در بسیاری از روایات، مفاد آیات قرآن بر مصادیق تطبیق شده است که این یکی از مهم‌ترین رموز جاودانگی قرآن به شمار می‌رود. علامه طباطبایی بر اساس روایات، از این عمل تحت عنوان جری و تطبیق یاد کرده است. سؤال اصلی آن است که از نگاه علامه طباطبایی، روایات جری و تطبیق به چه گونه‌هایی تقسیم‌‌شدنی است؟ روایات جری و تطبیق در تفسیر المیزان با روش توصیفی‌تحلیلی بررسی و مشخص شد که این مصادیق دو گونهٔ کلی‌اند: یا از مصادیق زمان نزول آیه است و برای آیه، مصادیقی در گذر زمان وجود دارد که مشابه مصادیق آیه در زمان نزول است یا اینکه از مصادیق زمان نزول آیه نیست، بلکه از مصادیق در گذر زمان آیه به شمار می‌روند. هریک از دو گونهٔ کلیِ یادشده، به سه‌ گونه تقسیم‌شدنی است که به ترتیب عبارت‌اند از: مصداق باطنی آیه در زمان نزول، مصداق اطلاق یا عموم آیه در زمان نزول، مصداق اتمّ اطلاق یا عموم آیه در زمان نزول، مصداق باطنی آیه در گذر زمان، مصداق اطلاق یا عموم آیه در گذر زمان، مصداق اتمّ اطلاق یا عموم آیه در گذر زمان. البته در مواردی، علامه بر معنای باطنی آیه نیز جری و تطبیق اطلاق کرده است.

یکی از آموزه‌های اهل‌بیت(ع) در بیان معارف قرآن کریم، گشودن دریچه‌ای نو و هماهنگ با زمان به نام تأویل است. آیات قرآن افزون بر آنچه از ظاهر آن‌ها استفاده می‌شود، دارای تأویل‌اند و بهترین راه دست‌یافتن به تأویل قرآن از طریق اهل‌بیت(ع) می‌باشد؛ زیرا طبق حدیث ثقلین، اهل‌بیت(ع) به‌عنوان عِدل قرآن به‌شمار می‌روند. در بسیاری از روایات تفسیری اهل‌بیت(ع) به تأویل آیات قرآن پرداخته‌شده است. این پژوهش در پی یافتن پاسخ به این سؤال است که در روایات تفسیری سوره یونس چه نوع تأویلاتی نسبت به امام‌علی(ع) صورت پذیرفته است؟ در این راستا، روایات تأویلی مرتبط با امام‌علی(ع) از بین روایات تفسیری سوره یونس استخراج گردید و با روش توصیفی- تحلیلی مشخص شد که چهار نوع تأویل در این روایات درباره آن حضرت(ع) وجود دارد که عبارت‌اند از: معنای باطنی آیه، مصداق باطنی آیه، مصداق آیه در گذر زمان (جری و تطبیق) و مصداق اتمّ اطلاق آیه. همچنین دونوع دیگر تأویل قرآن یعنی تحقق مفاد آیه و معنای آیه متشابه در روایات یادشده، مشاهده نشد.

یکی از آموزه‌های اهل‌بیت(ع) در بیان معارف قرآن کریم، گشودن دریچه‌ای نو و هماهنگ با زمان به نام تأویل است. آیات قرآن افزون بر آنچه از ظاهر آنها استفاده می‌شود، دارای تأویل‌اند و بهترین راه دست‌یافتن به تأویل‌قرآن از طریق اهل‌بیت(ع) می‌باشد؛ زیرا طبق حدیث ثقلین، اهل‌بیت(ع) به‌عنوان عِدل قرآن به‌شمار می‌روند. در بسیاری از روایات اهل‌بیت(ع) به تأویل آیات قرآن پرداخته‌شده است. این پژوهش در پی یافتن پاسخ به این سؤال است که در روایات تأویلی سوره مائده چه نوع تأویلاتی نسبت به امیرمؤمنان(ع) صورت پذیرفته است؟ در این راستا، بر اساس معنای اصطلاحی تأویل قرآن در آیات و روایات، روایات تأویلی مرتبط با امام‌علی(ع) از بین روایات تفسیری سوره مائده استخراج و با روش توصیفی- تحلیلی مشخص شد که چهار نوع تأویل در این‌روایات درباره آن حضرت(ع) وجود دارد که عبارت‌اند از: معنای باطنی آیه، مصداق باطنی آیه، مصداق آیه در گذر زمان (جری و تطبیق) و مصداق اطلاق یا عموم آیه.

آیات قرآن افزون بر آنچه از ظاهر آنها استفاده می‌شود، دارای تأویل‌اند و بهترین راه دست‌یافتن به تأویل قرآن از طریق اهل بیت: می‌باشد؛ زیرا طبق حدیث ثقلین، اهل بیت: به عنوان عِدل قرآن به شمار می‌روند. در بسیاری از روایات تفسیری اهل بیت: به تأویل آیات قرآن پرداخته شده است. این پژوهش در پی یافتن پاسخ به این سؤال است که در روایات تفسیری سوره توبه چه نوع تأویلاتی نسبت به امام امیرالمؤمنین7 صورت پذیرفته است؟ در این راستا، روایات تأویلی مرتبط با امام امیرالمؤمنین7 از بین روایات تفسیری سوره توبه استخراج گردید و با روش توصیفی- تحلیلی مشخص شد که پنج نوع تأویل در این روایات درباره آن حضرت7 وجود دارد که عبارت‌اند از: معنای باطنی آیه، مصداق باطنی آیه، مصداق آیه در گذر زمان (جری و تطبیق)، مصداق اتمّ اطلاق یا عموم آیه و تحقق مفاد آیه.

در بین مدافعان تفسیر اجتهادی در مورد حیطه و دایره حجیت عقل در تفسیر قرآن، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ از جمله، اختلافی که بین مفسران وابسته به مکتب تفکیک و مخالفان آن‌ها در این زمینه وجود دارد. مکتب تفکیک به دستگاه معرفتی اطلاق می‌شود که بر تفکیک و جداسازی قرآن، برهان و عرفان (نقل، عقل و کشف) اصرار دارد و معتقد است که این‌ها سه راه و منبع کسب معرفت‌اند که محصولات آن‌ها هیچ ارتباطی با یکدیگر نداشته و نباید از داده‌های هر یک از این منابع معرفت‌زا، برای فهم و تفسیر داده‌های دو منبع دیگر بهره جست. در این مقاله به تبیین دیدگاه‌های آیةاللّٰه ملکی میانجی در تفسیر مناهج البیان به عنوان یکی از مدافعان مکتب تفکیک در زمینه قلمرو حجیت عقل منبع در تفسیر وحی پرداخته‌ایم. ابتدا مراد از عقل و گونه‌های آن (عقل منبع و عقل مصباح) روشن گردید و بر اساس آن، تفسیر اجتهادی قرآن به سه گونۀ نقل‌گرا، عقل‌گرا و کشف‌گرا تقسیم‌بندی شد و با عنایت به اینکه عقل مصباح و کشف و شهود، تخصصاً از عنوان مقاله خارج بود، لذا بحث را در مورد قلمرو عقل منبع ادامه داده و به بررسی گونه‌های تفسیر اجتهادی عقل‌گرا یعنی بدیهیات عقلی، برهان‌های عقلی، مبانی کلامی، فلسفی و علمی و ادراکات عقل عملی در مناهج البیان پرداختیم. نتیجه آن شد که غیر از مبانی فلسفی و علمی، سایر گونه‌های تفسیر اجتهادی عقل‌گرا در تفسیر مناهج البیان مطرح شده است. بنابراین از دیدگاه آیةاللّٰه ملکی قلمرو حجیت عقل منبع در تفسیر قرآن، شامل همه گونه‌های یادشده، غیر از مبانی فلسفی و علمی می‌باشد. روش تحقیق در این پژوهش، تحلیلی توصیفی است.

در بین مدافعان تفسیر اجتهادی در مورد حیطه و دایره حجیت عقل در تفسیر قرآن، اختلاف نظر وجود دارد. در این تحقیق برآنیم تا قلمرو حجیت عقل‌منبع را در تفسیر المیزان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تفاسیر اجتهادی فریقین بررسی نماییم. برای تحقق این منظور، ابتدا مراد از عقل و گونه‌های آن (عقل‌منبع و عقل‌مصباح) روشن گردید، و بر اساس آن تفسیر اجتهادی قرآن به سه گونه نقل‌گرا، عقل‌گرا و کشف‌گرا تقسیم‌بندی شد، و با عنایت به این که عقل‌مصباح و کشف و شهود، تخصصاً از عنوان مقاله خارج بود، لذا بحث را در مورد قلمرو عقل‌منبع ادامه داده و به بررسی گونه‌های تفسیر اجتهادی عقل‌گرا یعنی بدیهیات عقلی، برهان‌های عقلی، مبانی کلامی، فلسفی و علمی و مدرکات عقل عملی در المیزان پرداختیم. نتیجه آن شد که همه گونه‌های تفسیر اجتهادی عقل‌گرا در تفسیر المیزان مطرح شده است؛ بنابراین از دیدگاه مؤلف المیزان قلمرو حجیت عقل‌منبع در تفسیر قرآن، شامل همه گونه‌های یادشده می‌باشد.

یکی از سؤالات مهمی که دغدغه فکری بسیاری از مسلمانان می‌باشد این است که چرا نام امیرمؤمنان امام‌علی(ع) در قرآن نیامده است؟ بسیاری از علمای شیعه نیز پاسخ‌های متعددی به این سؤال داده‌اند و گویا پذیرفته‌اند که در قرآن نام آن حضرت بیان نشده است. همچنین در بین اکثر مفسران شیعه و اهل‌سنت، مقبول و مشهور است که نام امام علی(ع) آشکارا در قرآن ذکر نشده است. در این مقاله برآنیم تا نشان دهیم دلالت واژه «علیّاً» در آیه ۵۰ سوره مریم بر اسم خاص امیرمؤمنان(ع) قوی‌تر از دلالت آن بر معنای لغوی «علیّاً» است؛ زیرا روایات متعدد در منابع روایی فریقین، شواهدقرآنی و قواعدنحوی، دلالتکلمه «علیّاً» درآیه مذکوربر نام امامعلی(ع) را تأیید می‌کند. البته این سخن بدین معنا نیست که معنای لغوی «علیّاً» در آیه یادشده، لزوماً نادرست است؛ بلکه بنا بر احتمال ضعیف‌تر می‌تواند صحیح باشد. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است

‫آنچه پيش رو داريد رساله‏اى است در زمينه »بررسى تطبيقى روايات تفسيرى فريقين درباره امام مهدى (عج)« كه در يك مقدمه وچهار فصل تنظيم وتدوين شده است. در مقدمه رساله به شش مطلب پرداخته شده است كه عبارتند از: موضوع پژوهش، هدف پژوهش، ضرورت پژوهش، پيشينه پژوهش، روش پژوهش ومحدوديت‏هاى پژوهش. فصل اوّل مربوط به كليات ومبانى بحث است كه به چهار موضوع پرداخته شده است. اين موضوعات به شرح زير مى‏باشد: معناشناسى تفسير، معناشناسى تأويل، بررسى حجيت سنت اهل بيت (ع) در تفسير قرآن وبررسى حجيت قول صحابه در تفسير قرآن. ضرورت مطرح كردن مباحث معناشناسى تفسير وتأويل اين است كه در بسيارى از روايات تفسيرى علاوه بر تفسير آيات، تأويل يا مصاديقى از آيه نيز مطرح شده كه در نگاه اوليه با ظاهر آيه مطابقت ندارد اما با دقت وامعان نظر مى‏توان به ارتباط آنها با آيه پى برد؛ همچنين با عنايت به اين كه براى واژه تأويل، معانى متعددى مطرح شده است در بخش معناشناسى تأويل مشخص نموده‏ايم كه منظور ما از تأويل در اين رساله كدام معنا است. اكثر روايات تفسيرى در مصادر شيعه از اهل بيت (ع) كه عدل قرآن هستند صادر شده است بنابراين بحث درباره حجيت سنت اهل بيت (ع) درباره تفسير قرآن اجتناب‏ناپذير است. در بخش سوم با ادله قرآنى وروايى اثبات شده كه هر آنچه اهل بيت (ع) درباره معارف قرآن بيان كرده‏اند گو اينكه از لسان جدّ بزرگوارشان رسول مكرم اسلام (ص) نقل شده است وهيچ تفاوتى ندارد. در بخش چهارم (از فصل اوّل) به حجيت قول صحابه در تفسير پرداخته شده است. ضرورت اين بحث از آن جا روشن مى‏شود كه در منابع روايى اهل سنت احاديثى از صحابه (وتابعين) در تفسير قرآن به چشم مى‏خورد كه شيوه برخورد با اين احاديث در اين قسمت بررسى شده است بدين گونه كه حديثى كه از صحابى (وبه طريق اولى از تابعى) نقل مى‏شود - اعم از تفسيرى يا غير تفسيرى - بايد مورد نقد سندى ودلالى قرار گيرد. همچنين اجتهادها واستنباطهاى صحابه در تفسير بايد با قرآن وسنت قطعيه محك بخورد ودر صورت موافقت با آنها پذيرفتنى است. در فصل دوم به بررسى آياتى پرداخته شده است كه هر دو فريق - شيعه واهل سنت - در ذيل آنها رواياتى تفسيرى درباره امام مهدى (عج) نقل كرده‏اند. اين آيات كه تعدادشان بالغ بر هشت آيه مى‏باشد به ترتيب از ابتدا تا انتهاى قرآن به صورت ذيل بررسى شده‏اند: ابتدا واژگان دشوارياب آيات با استفاده از كتب معتبر لغوى تشريح شده است؛ سپس ديدگاه تفسيرى مفسران شيعه واهل سنت درباره آيات با استفاده از تفاسير معتبر فريقين مطرح گرديده است؛ در مبحث ديدگاه تفسيرى شيعه از چهار تفسير تبيان، مجمع البيان، الميزان ونمونه ودر مبحث ديدگاه تفسيرى اهل سنت از چهار تفسير كبير فخر رازى، كشاف زمخشرى، تفسير قرطبى وروح المعانى آلوسى بهره گرفته شده است؛ آن گاه روايات تفسيرى فريقين در ذيل اين هشت آيه را كه مجموعاً 44 روايت از شيعه و65 روايت از اهل سنت مى‏باشد به صورت دسته بندى شده نقل كرده‏ايم ودر پايان به بررسى مقارنه‏اى وتطبيقى اين روايات از نظر محتوا وسند دست زده‏ايم. فصل سوم مربوط به آياتى است كه در ذيل آنها فقط در منابع روايى اهل سنت رواياتى تفسيرى درباره امام زمان (ع) نقل شده است. تعداد اين آيات، 6 آيه وتعداد روايات اهل سنت در ذيل آنها 34 روايت است كه فهرست آنها در جدول انتهاى رساله آمده است. در اين فصل نيز همچون فصل دوم مراحل چهارگانه تشريح واژگان دشوارياب، ديدگاه تفسيرى فريقين، نقل روايات تفسيرى به صورت دسته بندى شده وبررسى روايات از حيث محتوا وسند تبيين شده است. در فصل چهارم از 362 آيه كه در ذيل آنها تنها در مصادر روايى شيعه، رواياتى تفسيرى درباره امام مهدى (عج) وارد شده است وهمچنين تعداد اين روايات در ذيل هر آيه فهرستى به صورت جدول ارايه شده است. در مجموع تعداد 8 آيه در منابع روايى فريقين وجود دارد كه در ذيل آنها رواياتى تفسيرى درباره موضوع مهدويت نقل شده؛ همچنين 6 آيه مشاهده شد كه در ذيل آنها فقط در منابع روايى اهل سنت رواياتى تفسيرى در اين باره آمده؛ وتعداد 362 آيه وجود دارد كه در ذيل آنها فقط در منابع روايى شيعه روايات تفسيرى درباره امام زمان ومسايل مرتبط با آن حضرت آورده شده است. بنابراين تعداد آيات مربوط به موضوع مهدويت بالغ بر 367 آيه مى‏باشد. در پايان لازم مى‏دانم كه مراتب تقدير وتشكر خود را از مؤسس ورييس محترم دانشكده اصول الدين علامه عسكرى كه با تأسيس اين دانشكده موجبات مسرّت عاشقان قرآن واهل بيت (ع) را فراهم نمودند وهمچنين استاد محترم راهنما حجة الاسلام والمسلمين دكتر فتح‏اله نجارزادگان واستاد محترم مشاور حجة الاسلام والمسلمين مهدى مهريزى كه با مطالعه اين رساله، اين جانب را از نظريات سودمند خود بهره‏مند ساختند ابراز نموده وبراى همه آنها از خداوند منان طول عمر وتوفيق روز افزون در خدمت به اسلام ومسلمين خواستارم ونيز پيشاپيش از صاحب نظران ودانشورانى كه رساله را مورد نقد ونظر خود قرار دهند و با بيان نقايص اين مجموعه، ثمره دلپذير چنين تلاشى را به بار نشانند، سپاسگزارم.

آنچه پیش رو دارید رساله ای است در زمینه«بررسی تطبیقی روایات تفسیری فریقین درباره امام مهدی(عج)» که در یک مقدمه و چهار فصل تنظیم وتدوین شده است. در مقدمه رساله به شش مطلب پرداخته شده است که عبارتند از:موضوع پژوهش، هدف پژوهش، ضرورت پژوهش، پیشینه پژوهش، روش پژوهش و محدودیت های پژوهش. فصل اول مربوط به کلیات و مبانی بحث است که به چهار موضوع پرداخته شده است. این موضوعات به شرح زیر می باشند:معنا شناسی تفسیر، معنا شناسی تأویل، بررسی حجیت سنت اهل بیت(ع) در تفسیر قرآن و بررسی حجیت قول صحابه در تفسیر قرآن. ضرورت مطرح کردن مباحث معنا شناسی تفسیر و تأویل این است که در بسیاری از روایات تفسیری علاوه بر تفسیر آیات، تأویل یا مصادیقی از آیه نیز مطرح شده که در نگاه اولیه با ظاهرآیه مطابقت ندارد اما با دقت وامعان نظر می توان به ارتباط آنها با آیه پی برد؛ همچنین با عنایت به این که برای واژه تأویل، معانی متعددی مطرح شده است در بخش معنا شناسی تأویل مشخص نموده ایم که منظور ما از تأویل در این رساله کدام معنا است. اکثر روایات تفسیری در مصادر شیعه از اهل بیت(ع) که عدل قرآن هستند صادر شده است بنا براین بحث درباره حجیت سنت اهل بیت(ع) درباره تفسیر قرآن اجتناب پذیر است. در بخش سوم با ادله قرآنی و روایی اثبات شده که هر آنچه اهل بیت(ع) درباره معارف قرآن بیان کرده اند گو اینکه از لسان جد بزرگوارشان رسول مکرم اسلام (ص) نقل شده است و هیچ تفاوتی ندارد. در بخش چهارم(از فصل اول) به حجیت قول صحابه در تفسیر پرداخته شده است. ضرورت این بحث از آن جا روشن می شود که در منابع روایی اهل سنت احادیثی از صحابه(و تابعین) در تفسیر قرآن به چشم می خورد که شیوه برخورد با این احادیث در این قسمت بررسی شده است بدین گونه که حدیثی که از صحابی(و به طریق اولی و تابعی) نقل می شود اعم از تفسیری یا غیر تفسیری باید مورد نقد سندی و دلالی قرار گیرد.همچنین اجتهاد ها و استنباط های صحابه در تفسیر باید با قرآن و سنت قطیعه محک بخورد و در صورت موافقت با آنها پذیرفتنی است. در فصل دوم به بررسی آیاتی پرداخته شده است که هر دو فریق شیعه و اهل سنت در ذیل آنها روایاتی تفسیری درباره امام مهدی(عج) نقل کرده اند. این آیات که تعدادشان بالغ بر هشت آیه می باشد به ترتیب از ابتدا تا انتهای قرآن به صورت ذیل بررسی شده اند: ابتدا واژگان دشواریاب آیات با استفاده از کتب معتبر لغوی تشریح شده است؛ سپس دیدگاه تفسیری مفسران شیعه و اهل سنت درباره آیات با استفاده از تفاسیر از تفاسیر معتبر فریقین مطرح گردیده است؛ در مبحث دیدگاه تفسیری شیعه از چهار تفسیر تبیان، مجمع البیان، المیزان و نمونه و در مبحث دیدگاه تفسیری اهل سنت از چهار تفسیر کبیر فخررازی، کشاف زمخشری، تفسیر قرطبی و روح المعانی آلوسی بهره گرفته شده است؛ آن گاه روایات تفسیری فریقین در ذیل این هشت آیه را که مجموعاً 44 روایت از شیعه و 65 روایت از اهل سنت می باشد به صورت دسته بندی شده نقل کرده ایم و در پایان به بررسی مقارنه ای و تطبیقی این روایات از نظر محتوا و سند دست زده ایم. فصل سوم مربوط به آیاتی است که در ذیل آنها فقط در منابع روایی اهل سنت روایاتی تفسیری درباره امام زمان(عج) نقل شده است. تعداد این آیات، 6آیه و تعداد روایات اهل سنت در ذیل آنها 34 روایت است که فهرست آنها در جدول انتهای رساله آمده است. در این فصل نیز همچون فصل دوم مراحل چهارگانه تشریح واژگان دشواریاب، دیدگاه تفسیری فریقین، نقل روایات تفسیری به صورت دسته بندی شده و بررسی روایات از حیث محتوا و سند تبیین شده است. در فصل چهارم از 362 آیه که در ذیل آنها تنها در مصادر روایی شیعه، روایاتی تفسیری درباره امام مهدی(عج) وارد شده است و همچنین تعداد این روایات در ذیل هر آیه فهرستی به صورت جدول ارائه شده است. در مجموع تعداد8 آیه در منابع روایی فریقین وجود دارد که در ذیل آنها روایاتی تفسیری دربارهم وضوع مهدویت نقل شده؛ همچنین 6آیه مشاهده شد که در ذیل آنها فقط در منابع روایی اهل سنت روایاتی تفسیری در این باره آمده؛ و تعداد 362 آیه وجود دارد که در ذیل آنها فقط در منابع روایی شیعه روایات تفسیری درباره امام زمان و مسائل مرتبط با آن حضرت آورده شده است. بنابراین تعداد آیات مربوط به موضوع مهدویت بالغ بر 376 آیه می باشد.