جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب مفتاح‌الفتوح از جمله مهم‌ترین آثار شیخ عبدالحق بن سیف‌الدّین بن سعدالله ترک بخاری دهلوی(958 -1052) ملقّب به محدّث دهلوی، عالم حدیث، محقّق، مورّخ و از عارفان شبه قاره هند در اواخر قرن دهم قمری است. این کتاب که هنوز به صورت نسخۀ خطی در دسترس است، مشتمل بر هفتاد و هشت مقاله حاوی مطالب و مواعظ زاهدانه-عارفانه است که به منزله منشوری، راه و روش قادریّه را نشان می‌دهد. گفته‌ها، نوشته‌ها و حکایات بسیاری از بزرگان و عارفان در این کتاب به چشم می‌خورد. از دیگر ویژگی‌های این اثر می‌توان به ترجمه و تفسیر آیات و احادیث و تعریف اصطلاحات و مفاهیم و رمزگشایی از مسائل عرفانی اشاره کرد. مسائل بنیادین این کتاب عبارتند از: مبانی تصوّف، موت معنوی، تقرّب به خدا، کشف و مشاهده، نفس و احوال آن، خوف و رجا، توکّل و مقامات آن، فنا و بقا و... . این پژوهش که به روش اسنادی کتابخانه‌ای انجام شده است، ضمن بیان دیدگاه‌های برخی از عارفان، اندیشه‌های عرفانی و کلامی محدث دهلوی را بر اساس تفکّرات قادریّه تبیین و بررسی می‌کند.

حدیقۀ سنایی از امهات متون ادب فارسی؛ و سنایی سرایندۀ آن پایه‌گذار سبک نوینی در شعر از نظر موضوع و محتواست. حدیقه اگرچه یک مثنوی نسبتاً طولانی با ساختار توصیفی است، گاه مفهومی را با ایجاز کامل بیان می‌کند که فهم دقیق آن نیازمند شرح و تفصیل است. ازجمله بیت‌هایی که سنایی آن را به‌اجمال مطرح کرده، اما فهم و درک آن نیازمند شرح مفردات برای فهم کل بیت است، می‌توان به دو بیت زیر اشاره کرد: عقل را خود کسی نهد تمکین در مقامی که جبرئِیل امین کم ز گنجشکی آید از هیبت جبرِئیلی بدان همه صولت در این دو بیت که دربارۀ ناتوانی عقل در شناخت و معرفت باری تعالی است، چند واژۀ مرتبط با هم دیده می‌شود که به دلیل ناسازگاری ظاهری فهم بیت را مشکل می‌سازد: عقل، جبرئیل، گنجشک، هیبت و صولت. در اینجا جبرئیل براساس فلسفۀ مشاء و اندیشه‌های سهروردی همان عقل است و صولت جبرئیل به عظمت و بزرگی او نظر دارد وقتی پیامبر(ص) از مقام خاکی به او می نگرد. گنجشک یا صعوه نیز جبرئیل است وقتی در مقام هیبت قرار دارد و پیامبراکرم از افق اعلی به او می‌نگرد. روش تحقیق در این مقاله همان روش اسنادی و مراجعه به متون و مستند کردن مطالب به آن است و نتیجۀ کلی نیز بیان عجز و ناتوانی عقل در شناخت و معرفت خداوند و برطرف شدن معمای این دوبیت است.

نسخ خطی باقیمانده از گذشتگان جزء مهمی از فرهنگ و تمدن محسوب­می­شود که لزوم توجه به آن به عنوان یکی از گنجینه­های میراث فرهنگی، بسیار با اهمیت است. رسالۀ اساس­المعرفه، از آثار نفیس سدۀ دهم هجری است که تاکنون تصحیح و چاپ نشده­­است. از این اثر تنها یک دست­نوشته باقی مانده­است که با شمارۀ 2001-101/11 در کتابخانۀ آیت­الله گلپایگانی قم نگهداری­می­شود و اساس پژوهش حاضر قرارگرفت. متأسفانه رسالۀ اساس­المعرفه تاکنون ناشناخته مانده­است لذا با توجه به اهمیت رساله، نگارندگان در این پژوهش می­کوشند ضمن معرفی رسالۀ اساس­المعرفه کمال­الدین صدیقی، به بررسی محتوا، عناصر و مؤلفه­های سبکی آن نیز بپردازند. بررسی این اثر نشان­­می­دهد که کمال­الدین صدیقی، عارفی برجسته و از شاگردان معنوی جامی و نیز از پیروان محیی­الدین بن عربی است و ردّپای عرفان ابن عربی به­وضوح در این رساله مشهود است. کمال­الدین صدیقی همچنین نویسنده­ای تواناست و به ساخت و بافت کلام اهمیّت زیادی داده­­است. صورخیال، لغات و مضامین عربی، کنایات، استعارات، مرادفات، تکلّفات و تصنعات که در دیگر آثار و متون این دوره دیده­می­شود، در این اثر نیز به­وضوح مشهود است.

از دلایل اهمیت روزبهان، بازتاب گستردۀ تجربۀ‌ سلوک در آثار اوست. تحلیل زبان عرفانیِ ویژۀ او در تجربۀ صیرورت با استفاده از الگوی گفتمان پویا و فرایند تحولی کلام میسر است. این الگو نشان می‌دهد زبان عرفانی گفتمانی ایستا نیست. هدف این پژوهش تحلیل چگونگی پویایی تجربۀ عرفانی در بستر زبان است؛ بر این اساس «هویت‌های خودهمانی و خودغیری» و «شدن» سالک بررسی خواهد شد. با استفاده از مربع معناشناسی که بر اساس حرکت از یک مقولۀ متضاد با نفی خود به‌سوی متضادش تعریف می‌شود، بخش‌هایی از فرایند پویایی در کلام تفسیر می‌شود. چنین مطالعه‌ای آشکار می‌کند که در گفتمان عرفانی روزبهان، «هویت خودغیریِ» سالک عبارت از «فقر و فنا»ست. فنای «هویت خود همان» راه را بر سیر به‌سوی «هویت خودغیری» می‌گشاید؛ هویتی که به‌طور مداوم در حال بازسازی است، تا آنجا که در فرایندی استعلایی به هویت حق متصل می‌شود. در این فرایند رابطۀ «اتیک» سبب انفصال سوژه از «خود» می‌شود و تعامل پیوستۀ او با «فراخود» و در مرکز قرار دادن او، تداوم معنا را تضمین می‌کند. واژگانی همچون «فنا» و «فراموشی خود» از انفصال سوژه از خود حکایت می‌کند. همچنین واژگانی چون «یاد حق، دیدن به نور او»، «توحید قِدَمی، خورشید ذات ازلی» موجب تضمین تداوم معنا می‌شود. تحولی که موجب می‌شود کنشگر یا «من خردگرا» سیری را در خویشتن آغاز کند، آگاهی از آفات «داشتن» است؛ بنابراین او به هویت‌هایی که «واجد بودن» به او می‌بخشد، «نه» می‌گوید، سپس در سلوکی عرفانی به شوش‌گری ممتاز دگرگون می‌شود که هویت او با فقر و فنا تعریف می‌شود. افعال مؤثر «خواستن» در گفتمان عرفانی با طلب و «بایستن» که با رهنمودهای پیر برابر است، مقدمات تشکیل فاعل را فراهم می‌آورند. در نهایت آنچه سالک را به «فاعل توانشی» تبدیل می‌کند، فضل و رحمت حق‌تعالی است.

سیدیحیی بن بهاءالدین شیروانی، صوفی و شاعر و ادیب قرن نهم هجری (868 ق) است که در شهر شاماخی متولد شد. او ملقب به پیر ثانی و از مشایخ طریقت خلوتیه است. آثار و رساله­هایی از عارف وجود دارد که در آن­ها به شرح مسائل و آموزه­های عرفانی پرداخته است. شیروانی در رساله منازل العاشقین چهل منزل عرفانی را معرفی می­کند و تقسیم‌بندی هفت گانه او از مقامات عرفانی به اسفار صدرایی شباهت دارد. مقامات از نظر او عبارتند از: سیر الی الله، سیر لله، سیر علی الله، سیر مع الله، سیر فی الله، سیر عن الله، سیر بالله که ناشی از خودسازی درونی و پرورش روح با مجاهده، محبت و سیر در الله است. در رساله اطوار القلوب به حالات و مراتب قلب می­پردازد و هفت طور را نام می­برد که عبارتند از: صدر، قلب، شغاف، فؤاد، حبه القلب، سویدا و مهجه القلب. درباره رسیدن به حقیقت عقیده دارد که سالک به وسیله شریعت با رعایت طریقت سلوک به حقیقت نائل می­شود.

ترغیب، در متون عرفانی و دینی جایگاه ویژه‌ای دارد؛ همچنین مهمتر از تحذیر و عامل هدایت غیرمستقیم افکار عمومی است. جستار حاضر موضوع ترغیب در متن حقیقة‌الحقّ یا آینة حقّ‌نما اثر عبداللطیف چشتی را به منظور نشان دادن تلاش سرایندة این منظومه در جلب سالکان به سمت عرفان توحیدی و نیز چگونگی جاودانه ساختن نام فرقة متبوع خود یعنی چشتیّه را در تاریخ متون عرفانی بررسی می‌کند. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و شیوه‌ای نقادانه (برگرفته از شیوه‌های جدید زبان‌شناسی و تحلیل متن با الهام از نظریّات کارکردگرایانة یاکوبسن و لاسوِل) طرّاحی شده و به سبک آنان، ترغیب را در پنج محور عقلانی و استدلالی، جوّ ترغیب، محرّک، مخاطب، پاداش و محتوای ترغیب بررسی کرده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد علاوه بر رعایت امتیازات و آرایه‌های کلامی که ارزش ادبی فراوانی برای این اثر آفریده، کاربست مناسب و پربسامد ترغیب به عنوان یک شیوة آموزشی، بر غنای تعلیمی این متن افزوده‌است.

چکیده ندارد.

توحید یکی از مباحث اساسی و کلیدی عرفان اسلامی تا پیش از قرن هفتم هجری است. بدون شک تبیین جایگاه این اصل مهم عرفانی در شناخت دیگر مبانی سیر و سلوک نیز کارگشا خواهد بود. مباحثی که در باب توحید در کلام عرفا مطرح می‌شود همیشه یکسان و یکدست نیست. عرفا در باب توحید سخن‌ها رانده، به ارائه تعاریف و طبقه‌بندی‌های مختلف همت گمارده‌اند. توحید در آراء عرفای سنت اول عرفانی غالباً غایت سیر و سلوک شناخته می‌شود و البته گاه اشاره به یکی از مراحل پیش از توحید از جمله عشق و فنا دارد. به منظور تبیین دقیق جایگاه توحید در سنت اول مباحث مورد نظر در هفت فصل طبقه‌بندی و تنظیم شد. فصل اول به بیان کلیات پژوهش و نیز بررسی جایگاه دو عنصر اساسی عرفان اسلامی یعنی قوه نظری و عملی اختصاص یافت. نحوه تعامل قوه نظری و عملی در این پژوهش ابزاری است که به یاری آن به تحلیل مبحث توحید پرداخته می‌شود. در فصل دوم دیدگاه‌های متکلمان اشعری، معتزلی و شیعی در باب توحید بررسی شد؛ البته مسلم است که بحث از مباحث کلامی مورد نظر فراتر از حد این رساله است و در این قسمت تنها به آرایی اشاره می‌شود که در بررسی و تحلیل مبحث توحید در عرفان اسلامی کارگشا خواهد بود. فصل سوم به تبیین ارتباط میان کلام و عرفان با توجه به مبحث توحید اختصاص یافت و تغییر و تحول برخی از اصول زیربنایی عرفان اسلامی از عرصه کلام تا عرفان بررسی شد. فصل چهارم مهم‌ترین فصل این رساله است که ماحصل کلام عرفا در باب تعاریف، مراتب و انواع، موانع و نشانه‌های توحید در این فصل بررسی گردید. در فصل پنجم ارتباط بین توحید و معرفت تبیین شد. فصل ششم نیز به بحث از بیان‌پذیری یا بیان‌ناپذیری توحید در کلام عرفا اختصاص یافت و در نهایت در فصل هفتم نحوه تعامل قوه نظری و عملی در مبحث توحید بررسی و تحلیل شد.واژگان کلیدی: توحید، قوه نظری، قوه عملی، فنا، وحدت شهود.

هستی و مراتب آن از دیدگاه عزیز نسفی [1] احسان رئیسی [2] سید علی اصغر میرباقری فرد [3] محسن محمدی فشارکی [4] حسین آقاحسینی [5] تاریخ دریافت:23/2/92 تاریخ تصویب:20/8/92 چکیده بعد از تحول عمیقی که در سدۀ هفتم هجری در عرفان اسلامی پدید آمد، هستی‌شناسی نیز به دو رکن دیگر معرفت عرفانی، خداشناسی و انسان‌شناسی، افزوده شد. بر این اساس در سنت دوم عرفانی، شناخت هستی صرفاً یک شناخت نظری نیست؛ بلکه این شناخت با رسیدن به مراتب کمال به دست می‌آید و معرفت خدا با معرفت انسان و هستی حاصل می‌شود. پیوند انسان‌شناسی و هستی‌شناسی برای کسب معرفت، افق­های تازه‌ای را به روی عرفای سنت دوم گشود. بدین ترتیب با تطبیق میان جایگاه انسان و هستی به عنوان دو عالم صغیر و کبیر، وجوه تازه‌ای از این دو عالم شناخته شد. عزیز نسفی، یکی از عارفان نوآور در سنت دوم عرفانی، دربارۀ هستی‌شناسی عرفانی طرح­های تازه‌ای به دست می‌دهد که درکلیات، قابل انطباق با سایر طرح­های هستی­شناسانۀ سنت دوم است؛ ولی در جزییات، منحصر به فرد است. در این مقاله ضمن تحلیل دیدگاه­های نسفی در باب هستی و مراتب گوناگون آن، محورهای فکری وی در مباحث هستی‌شناسانه تبیین و تشریح می‌شود. این تحقیق از نوع مطالعۀ اسنادی و کتابخانه‌ای است و با روش توصیفی انجام گرفته است. واژه‌های کلیدی: سنت دوم عرفانی، عزیز نسفی، مراتب هستی، هستی‌شناسی. [1] . این مقاله از پایان نامۀ دورۀ دکتری با عنوان «تصحیح مجموعه رسائل نسفی» استخراج شده است. از «قطب علمی تحقیق در متون حکمی و عرفانی» دانشگاه اصفهان برای حمایت از این پایان‌نامه و مقاله سپاسگزاری می‌شود. [2] . دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی (گرایش ادبیات عرفانی) دانشگاه اصفهان؛ ehsan.Reisi@gmail.com [3] . استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان؛ a_mir_fard@yahoo.com [4] . استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان؛ fesharaki311@yahoo.com [5] . استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان؛ h.aghahosaini@gmail.com