جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این جُستار، مبانی پارادایمی «عقلانیت فلسفی» در فلسفه دکارت و ملاصدرا را می‌پژوهد. منظور از عقلانیت فلسفی، چشم‌انداز عقلانی نسبت به تحلیل فلسفی مسائل بنیادینِ هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، روش‌شناسی و انسان‌شناسی است که مبتنی بر روش، اصول و پیش‌فرض‌های خاص است. دکارت پدر فلسفه جدید است و عقلانیت مدرنِ به‌معنای خاص آن، میراث فلسفه اوست. صدرا پایه‌گذار «حکمت متعالیه» است که امروزه از مهم‌ترین مکاتب فلسفۀ اسلامی به‌شمار می‌رود. تحلیل بنیادهای عقلانیت فلسفی، محور پارادایم فلسفیِ هردو فیلسوف بنیانگذارِ هم‌عصر، اما با رویکردهای متفاوت است. دکارت عقل‌جزئی (راسیونل) را مبنای عقلیِ فلسفه‌اش قرار داد، صدرا، پارادایم فلسفیِ خود را بر پایه عقل ‌کلی (شهودی) بنا کرد. «عقلانیت فلسفی» دکارت که ابزاری، عرفی و مفهومی است، متمرکز بر امور جزئی است و دستاورد آن، اپیستمولوژی، طبیعت‌گرایی، تجددگرایی و عقلانیت خودبنیاد است. «عقلانیت فلسفی» صدرا که کلی، شهودی و مبتنی بر وحی است، اولویت‌اش متافیزیک، تئولوژی و عقلانیت خدابنیاد است. «کوگیتو»، بنیاد «عقلانیت عُرفیِ» دکارت و «اصالت‌الوجود»، بنیاد «عقلانیت قُدسیِ» صدرا است. این دو نوع عقلانیت، از نظر روش، معنا، هدف و غایت، دلالت‌های خود را دارند؛ چون دارای بنیادها، پیش‌فرض‌ها و ویژگی‌های خاص هستند. روش پژوهش، توصیفی-تحلیلی است.

«عقلانیت» بنیادی‌ترین مفهوم در حوزه اندیشه‌ورزی است. این مفهوم در دو نگرش دینی و غیردینی، از اهمیت شایان‌ برخوردار است. عقلانیت، بر فرضی که غیردینی تفسیر گردد، در گفتمانِ رضوی «موهبت الهی» است که به ‌نوع بشر اعطا شده و جوهر وجود او را تشکیل می‌دهد. عقلانیت ‌دینی، اما مبتنی بر معارف قرآن و سنت است و از سوی عقلانیت ‌وحیانی حمایت می‌شود. هدف مقاله، تبیین مفهوم عقلانیت و گونه‌شناسی آن در گفتمان‌های علمی(روایات عقل‌محور) رضوی است. در این تحقیق، آن دسته از روایات رضوی مورد خوانش قرارگرفته‌اند که مفاهیم «تعقّلْ»، «تفکرْ» و «تعلّمْ» را مورد بحث قرارداده‌اند. گونه‌های عقلانیت که از این روایات استنباط شده‌‌، عبارتند از: عقلانیت ‌فطری، عقلانیت ‌عِلمی، عقلانیت ‌دینی، عقلانیت‌ عملی و عقلانیت ‌اعتدالی. مهم‌ترین یافته‌های این طرح، شناسایی و تحلیل مفاهیم مختلفِ عقلانیت است که از این نوع روایات اصطیاد شده‌اند. عقلانیت مورد نظر روایات رضوی، اما عقلانیت جزئی نیست، بلکه سطح بالاتر، عمیق‌تر و اعم از آن، یعنی عقلانیت کلی/شهودی است که شامل عقل جزئی هم می‌شود. روش پژوهش، تحلیلی-توصیفی است.

این نوشتار روش‌شناسی و بنیادهای نظری مدرنیته را در فلسفه‌ی فرانسیس بیکن به‌‌خوانش گرفته است. روش‌شناسی بیکن، تجربی و مبتنی بر مشاهده و آزمون است. او در تقابل با منطق و روش قیاسیِ ارسطو، منطق و روش جدید ارائه داد که به روش استقرایی معروف است. «استقراگرایی» به‌مثابه‌ یک پارادایم، سرآغاز انقلاب علمی بیکن است، ازاین‌رو، وی، از بنیانگذاران روش‌شناسی، علم مدرن و فلسفه‌ی تجربی محسوب می‌شود. تأکید بر سوبژکتیویزم و علم واقعی/ کاربردی، فلسفه‌ی بیکن را سوژه‌محور، تجربی و اومانیستی، و او را در زمره‌ی نیاکان جنبش روشنگری قرار داده است. تئوری «دانش قدرت است»، مهم‌ترین و تأثیرگذارترین آموزه‌ی بیکن در پیوند معرفت با قدرت است و یگانگی دانایی و توانایی را می‌رساند. موضوع مهم دیگر، اما مسئله «بت‌های ذهنی» یعنی همان تصورات دروغینِ عارضِ بر ذهن است که موانع پیشرفت علم و زمینه‌ی خطاهای ذهن و اندیشه را فراهم می‌آورند. مهم‌ترین یافته‌های این مقاله که به ‌روش توصیفی- تحلیلی سامان یافته، سوبژکتیویته‌ و نقش زیربنایی بت‌های ذهنی، در جامعه‌شناسی معرفت و مسئله مهم کشفِ حقیقت و تفسیر و تسخیرِ طبیعت است.