جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جاناتان زیتل اسمیت از مهم‌ترین منتقدان رویکرد دین‌پژوهی تطبیقی میرچا الیاده می‌باشد که آثاری در زمینه­هایی نظیر «روش‌شناسی مقایسه‌ای»، «طبقه‌بندی ادیان» و نیز دین در جهان معاصر پدید آورده است. تمرکز یک‌جانبه بر تشابه و همسان‌پنداری و کشف الگوهای مشابه در مطالعات تطبیقی ادیان، رویکرد الیاده بود که روش پژوهشی غالب در مطالعات ادیان شده است. در واقع مهم‎ترین نقد بر مکتب الیاده، عدم التفات جدّی به جزئیات تاریخی، زمینه‎های فرهنگی و اجتماعی، عناصر اقتصادی و سیاسی در دین‌پژوهی می‌باشد. زیتل اسمیت، روش تطبیقی الیاده را به «استعمار» موضوع پژوهش متهم نموده و تطبیق را تنها نشانگر عوامل مشترک و مشابه ندانسته است. او در پی ارائه یک الگوی تطبیقی بینابینی دربردارنده تفاوت‌ها و نیز شباهت‌ها بوده و به بررسی و نقد روش‌های اصلی تطبیق - قوم‌شناختی‌، دایره المعارفی، ریخت‌شناختی، تکاملی و مـقایسه کـل‌نگرانه الگـوهای‌ دینی- می‌پردازد. در نهایت، رویکرد «مورفولوژیکی- ساختاری» با تاکید بر مفاد تاریخی و انسان‌شناختی را روش تطبیقی مقبول­تری نسبت به بقیه می­داند.

تفاوت رويکردها و نظريه‌ها در پژوهش‌هاي ادياني را بيشتر بايد در جنبه‌هاي هستي‌شناسي جست‌وجو کرد. بازتاب نگرش پژوهشگر درباره جهان، اديان و سرشت آن منجر به راهبردها، روش‌ها و نظريه‌هاي خاص مي‌شود و موقعيت‌هاي متفاوت هستي‌شناسي، گفتمان و به‌تبع آن، نتايج متفاوتي را توليد مي‌كند. دو گفتمان در فضاي دين‌پژوهي مقايسه‌اي امروزه حاکم است. گفتمان «پديدارشناسي و هرمنوتيک خلاق با مرجعيت بلامنازع» ميرچا الياده و ديگري رويکرد «پسامدرنيسم و تاريخ‌مدار گذر از الياده» به نمايندگي جاناتان ‌زيتل اسميت که سهم عمده‌اي در نظام‌مند کردن ‌رشته دانشگاهي «تاريخ اديان» دارد. اين مقاله ضمن معرفي، واکاوي و بيان تقابل هستي‌شناسانه حاکم بر نظريه‌هاي اين‌ دو دين‌پژوه برجسته، ارزﯾـﺎﺑﯽ دقيق‌تر و ﻓﻬـﻢ ﺑﻬﺘـﺮي از مطالعه روشمند ﺳـﺎﺧﺘﺎرﻫﺎ و ﭘﺪﯾﺪارﻫﺎي ديني در پژوهش‌هاي بين‌ادياني ارائه می‌دهد.

هدف پژوهشگران در حوزة ادیان مقایسه¬ای، فهم ادیان مبتنی بر توصیف صحیح و نه مبتنی بر توصیه و عقیده است. جنبه¬هاي هستي‌ختي، معرفت¬شناختي، روش¬شناختي و روش¬ها، چهار جنبة به¬هم‌وابسته¬ از مفاهیم بنیادین پژوهش‌اند. موقعيت¬هاي متفاوت هستي¬شناسي (توجیه واقعیت و دیدگاه پژوهشگر دربارة جهان)، معرفت¬شناسي (توجیه معرفت)، روش¬شناسي (توجیه روش) و روش (عمل پژوهش)، گفتمان¬های متفاوتي را توليد مي¬كنند كه به فهم تازه¬ای در جهان ادیان منجر مي‌شوند. نظریه¬های پژوهشی ریشه در مفروضات معرفت¬شناختي محققان دارند و هرچه در مواضع معرفت¬شناختي آنها بيشتر مداقه شود، فهم و مقایسة نظریه¬ها و ديگر عناصر بنیادین پژوهش امکان¬پذیر¬تر خواهد بود. دو گفتمان متأخر که سهم بيشتري در نظام¬مندکردن ¬رشتة دانشگاهی تاریخ ادیان داشته، بر فضای دین¬پژوهی معاصر استیلا دارند، عبارت¬اند از: گفتمان پدیدارشناسی و هرمنوتیک خلّاق با مرجعیت بلامنازع میرچا الیاده و گفتمان روش مقایسه¬ای تاریخ¬مدار با عنوان «گذر از الیاده» به نمایندگی جاناتان ¬زیتل اسمیت (1938-2017). هرچند آثار فراوانی در حوزة الیاده¬پژوهی هست، ولی خوانش نظریات الیاده و اسمیت از منظر معرفت¬شناسی تازگی دارد. در ایران متأسفانه دربارة زیتل اسمیت کار چندانی انجام نشده است و او به‌رغم اهمیت زیادي كه دارد، همچنان در محافل دین‌پژوهی ناشناخته و غایب است.