جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

باور به هبوط روح به سراپردۀ هستی و بازگشت آن به موطن و منزلگاه اصیل و آغازین خویش، جوهرۀ اصلی تعالیم و آموزه‌های مکتب گنوسی و اندیشه‌های سهروردی است. این باور، در دو داستان رمزی ـ تمثیلی «سرودۀ مروارید» (بازتابی از اندیشه‌های معرفت‌شناختی گنوسی) و «قصۀ غربت غربی» (بیانگر نظام اندیشگانی شیخ اشراق) نمود و تجلی‌یافته است. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و رویکرد تحلیلی ـ تطبیقی، برآن است که محورهای اساسی جهان‌شناختی گنوسی و سهروردی را از خلال این دو رساله به تصویر بکشد، وجوه اشتراک و افتراق میان آن‌ها را بازخوانی کند و از این رهگذر، به دستاوردهایی در بررسی تطبیقی و بینامتنی میان این دو داستان برسد. به رغم وجود تفاوت‌های بسیار فکری میان این دو طیف اندیشه، یافته‌های پژوهش نشان از وجود اشتراکات بسیاری دارد. از درون‌مایه‌های مشترک میان این دو داستان، می‌توان به آموزه‌هایی همچون غربت‌آگاهی، جهان‌نگری شرقی ـ غربی، حضور پیر و راهنمای طریق، عنصر آگاهی‌بخشی و نیز ساختار رمزی و اسطوره‌ای هر دو داستان اشاره کرد؛ همچنین از وجوه تمایز میان این دو داستان، آموزه‌هایی چون بازگشت و تولد ثانوی، حضور مداخله‌گرانۀ الوهیت در هستی و جهان‌نگری غیر ثنوی است که در قصۀ غربت غربی بازتاب یافته است.

مکتب گنوسی، از تأثیرگذارترین مکاتب الهیاتی و جریان‌های عرفانی و باطنی سده‌های اولیه پیشامسیحی و پس از آن است که طریق نجات و رهایی را، مبتنی بر شناخت حقیقت الوهیت می‌داند و برخی از عمیق‌ترین اندیشه‌های معرفتی و فلسفی آن روزگار در حوزه خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی و فرجام‌شناسی را در نظام فکری خویش دارد. این عنوان بر نحله‌های کهنی اطلاق می‌شود که زیر اثر هلنیسم یا یونانی‌مآبی پس از اسکندر، ادیانی چون یهودیت، مسیحیت و زرتشتی و نیز مکاتب فلسفی و الهیاتی آن زمان، از جمله مکاتب هرمسی، افلاطونی و افلاطونی میانه، به گونه‌ کیش و طریقه عرفانی و تلفیقی گسترده‌ای در آسیای غربی رواج یافت که در تبادل آراء و اندیشه‌ها، از آن ادیان و نحله‌ها اثر پذیرفته و بر آنان نیز اثرگذار بوده است. این مقاله می‌کوشد تا با بررسی مبانی فکری و محورهای اساسی آموزه‌های هرمسی، افلاطونی و افلاطونی میانه، در موضوعاتی همچون الوهیت و ثنویت موجود در هستی، جهان و فرجام آن، انسان و قرابت او با خداوند، هبوط روح و عروج آن و مفاهیمی از این دست، به واکاوی و یافتن خاستگاه‌های اندیشگی جهان‌بینی گنوسی بپردازد و از این رهگذر، به شباهت‌ها و نیز تفاوت‌های این نظام‌های الهیاتی با یکدیگر دست یابد.

این پژوهش به تحلیل منظومة مانلی نیمایوشیج بر پایة نقد کهن‌الگویی یونگ می‌پردازد. نقد کهن‌الگویی (اسطوره‌ای)، از رویکردهای نوین در حوزة نقد ادبی معاصر است که با دیدگاه روان‌شناسانه به اسطوره‌ها، ماهیت کهن‌الگوها را کشف می‌کند و نقش آن‌ها را در آثار ادبی نشان می‌دهد. از این رو بحث اسطوره و کهن‌الگو در ادبیات معاصر(شعر)، به نوعی با بحث روان‌شناسی (بر پایة نظر یونگ) گره خورده است. در این منظومه، مانلی نمودی از اسطوره‌قهرمان است که طی یک سفر درون‌شناختی، با گذر از «من» به «خود»، موفق به «فردیت‌یابی» می‌شود، و در سایة این دگرگونی از دیگران ممتاز می‌گردد؛ همچنین کردار مانلی با مراحلی از الگوی قهرمان شامل کاوش و نوآموزی تطبیق داده می‌شود. کهن‌الگوهای مرگ و باززایی، پیر دانا و نماد آب، در ارتباط با اسطوره‌قهرمان در منظومه مانلی معنا می‌یابند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مانلی شخصیت اصلی منظومه، فردی از طبقة فروتر جامعه است که با تدابیر پیر دانا در این سفر، به شناخت درستی از خویش می‌رسد و هماهنگ با طبیعت، به دامن جامعه باز می‌گردد.

پیوند دین و اسطوره در یک بستر علمی، راهی را گشوده است که بشر با گام نهادن در آن می‌تواند با مجموعه‌ای از باورها آشنا شود و تا حدی، منشأ آن‌ها را دریابد. این اتفاق از اواخر قرن هجدهم سرعت بیشتری به خود گرفت و با ظهور دانشمندان نام آشنایی در سده‌های بعد، جنبه‌های پنهان اسطوره و دین بیشتر نمایان شد. بدون شک یکی از آن چهره‌های نام آشنا، مکس مولر است. مولر از پیشگامان مطالعات علمی و تطبیقی دین و اسطوره در قرن نوزدهم و متأثر از فیلولوژی، ایده‌آلیسم، پوزیتیویسم و باورهای شرقی به خصوص هند بود. او نظریه‌های قابل تأملی را در ارتباط با اسطوره و دین مطرح کرد که مورد توجه و نقد بسیاری از دانشمندانِ هم ‌عصرش قرار گرفت. در این مقاله سعی شده است با توجه به جایگاه و نقش مکس مولر در مطالعات مربوط به اسطوره و دین، نسبت آن دو در نگاه مولر به شیوۀ‌ توصیفی-تحلیلی مورد بررسی قرار بگیرد. مکس مولر ریشۀ اسطوره را در نام‌گذاری پدیده‌های طبیعی می‌دانست و معتقد بود دین (فرم دینی) با مقدّس شدنِ «نام» بوجود می‌آید، یعنی از دل اسطوره. او به امر نامتناهی باور داشت اما منشأ آن را طبیعت می‌دانست.

دوبن‌نگری یا ثنویت یکی از برجسته‌ترین اندیشه‌های انسانی است و در جهانِ اندیشه ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد، به نحوی که در جهان هرگاه سخن از دوبن‌نگری می‌شود، به نوعی سخن از اندیشه ایرانی نیز می‌شود. موضوع پژوهش حاضر بررسی دوبن‌نگری در ساحتِ اندیشه و اسطوره ایرانی است تا از این راه افزون بر شناخت دقیق‌تر مختصات فکری ایرانی به چارچوب و الگویی برای بررسی و تحلیل منظومه‌های حماسی بتوان دست یافت. این پایان‌نامه با روشی توصیفی ـ تحلیلی صورت پذیرفته است و رویکرد نگارنده در آن پدیدارشناسی دینی ـ اسطوره‌ای است. همچنین گونه‌شناسی بیانکی روش بررسی نگارنده در شناختِ اشکال ثنویت در اساطیر و حماسه‌های ایرانی است. برخی از نتایج پژوهش بدین شرح است: اشکال متعدد دوبن‌نگری از جمله، بنیادین/ محدود/ دیالکتیکی/ فرجام-شناسانه و کیهانی و ضدکیهانی را می‌توان در ادیان و اساطیر ایرانی تشخیص داد، با این همه قرائت‌های متفاوت از اندیشه ایران باستان و همچنین دشواری‌های پیرامون راست‌کیشی زرتشتی پژوهنده را از اطلاق یک گونه خاص برای نمونه دوبن‌نگری رادیکال بازمی‌دارد. از سوی دیگر تمدن دیرپای ایرانی و حضور باورها و ادیان متعدد موجب شده است که انواع ثنویت نه در یک دین بلکه در مجموعه‌ای از ادیان ایرانی دیده شود. مفاهیم عمده بازشناخته شده دوبنی ایرانی عبارتند از: اهورا/ دیو؛ اهورامزدا/ اهریمن؛ نظم/ آشوب؛ ایران/ انیران؛ مینوگ/ گیتیک و برخی مفاهیم دوبنی پیرامون کیهان‌شناسی، کیهان‌زایی، رستگاری‌شناسی و فرجام‌شناسی ایرانی همچون باور هزاره‌گرا. همچنین نمود این نگرش‌ بر شاهنامه و دیگر حماسه‌ها با مفاهیمی از این دست همراه می‌باشند: مفهومِ دیگری به عنوان مفهومی دوبنی در حماسه‌ها؛ دوبنی خیر و شر؛ تن و رویین‌تنی و دوبنی در حیوانات؛ فرجام‌شناسی و هزاره‌گرایی در شاهنامه؛ بازشناسایی شخصیت‌های اساطیری دوبنی همچون جمشید، ضحاک، فریدون، رستم، افراسیاب و...؛ همچنین مفاهیم دوبنی دیگری همچون مفهوم ایران و توران و ثنویت مینوی/ گیتیک.

مانویت دین خاموش شده ای است که نویسنده در این جستار سعی داشته است رد پای بزرگ آن را در قرن ها و سرزمین های مختلف و در میان ادیان بزرگ تاریخ دنبال کند. به این منظور در فصلی مجزا به بررسی تاریخی زندگی مانی و مانویان پرداخته شده است و زمینه و زمانه ی شکل گیری مانویت در سرزمین های ایران، روم باستان و چین، مورد بررسی قرار گرفته است. سپس بسترها و مباحث کلامی موجود در آیین و آموزه های مانی جستجو و برشمرده شده اند؛ محور همه ی بررسی ها در این زمینه، عقل، خرد و آگاهی مانوی هستند. در نهایت به بررسی آگاهی ها و دلایل رویارویی های کلامی اندیشمندان مسلمان با آیین باوران مانوی پرداخته شده است تا هدف نهایی این رساله نشان داده و تبیین شود؛ اینکه چرا و چگونه مانویت شکل گرفت، در گستره ای جهانی مورد اقبال واقع شد و با کار آمدن حکومت سیاسی دینی اسلام در سرزمین پدری خود تسلیم و خاموش شد.