جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از منظر وبر، کنش رفتاري است که کنشگر به آن، معنايي ذهني ضميمه نمايد. آلفرد شوتز بر اين باور است که مقوله‌ «معنا» در اين تعريف، مبهم بوده و نيازمند تحليلي فلسفي است. او با استمداد از «ديوره»‌ برگسون و «زمان‌‌‌آگاهي دروني» هوسرل تلاش مي‌کند که از حقيقت «معنا» پرده بردارد. در اين راستا با رويکردي پديدارشناختي به اين نتيجه مي‌رسد که تجارب زيسته اگو ذاتاً معنادار نيستند، بلکه با نگرش و توجه‌ اگو به آنها معنادار مي‌شوند. در واقع، اين اعمال آگاهي اگو هستند که به تجارب سپر‌ي‌شده‌ او معنا مي‌بخشند. براين‌اساس کنشگر، معنايي به رفتار خود ضميمه نمي‌کند، بلکه با تخيل و تجسم يک عمل پايان‌يافته، آن را به عنوان طرح يا غايت کنش در نظر مي‌گيرد تا آنکه از طريق اجراي کنش در آينده به آن دست يابد. پس، معناي کنش چيزي جز همان عمل طراحي‌شده نيست. در اين مقاله ما در ابتدا با رويکردي توصيفي به تبيين نظريه شوتز در باب معناي کنش مبادرت مي‌ورزيم، سپس در گام بعدي با رويکردي تحليلي و انتقادي به بيان اشکالات آن از منظر حکمت اسلامي مي‌پردازيم و درنهايت، در راستاي اسلامي‌سازي علوم انساني به ‌بازخواني مسائل آن براساس مباني حکمت اسلامي روي مي‌آوريم. يافته‌هاي پژوهش از اين قرار است که از منظر حکمت اسلامي، «معنا» در معناي عامش همان چيزي است که صور ذهني ما در علم حصولي از آن حکايت مي‌کنند و «معناي کنش» همان عنواني است که عقل از رابطه‌ ميان «حرکات و سکناتي معين» و «غايتي معين» انتزاع مي‌نمايد.

ايده علوم انساني اسلامي در ميان انديشمندان اسلامي موافقان و مخالفاني دارد که هرکدام به طيف‌هاي گوناگوني تقسيم‌پذير است. ديدگاه دکتر علي پايا در مخالفت با علم ديني و البته موافقت با تکنولوژي ديني و در نتيجه، گونه‌اي انکار علوم انساني ديني شايسته تأمل است. پژوهش حاضر با روش توصيفي تحليلي و با رويکرد انتقادي، اين ديدگاه را متکي بر انديشه علامه مصباح يزدي که از موافقان علوم انساني اسلامي به شمار مي‌آيد بررسي کرده و به اين نتيجه دست يافته است که ادعاي پايا در اين حوزه با مباني معناشناختي، معرفت‌شناختي و روش‌شناختي صحيح ناسازگار است. به نظر مي‌رسد علوم انساني ديني نه‌تنها ممکن، بلکه محقق است. اين دسته از علوم، کنش‌هاي فردي و اجتماعي انساني را به منظور توصيف، تبيين، تفسير، پيش‌بيني و جهت‌بخشي آنها مورد مطالعه قرار مي‌دهند و در مرحله مسئله‌سازي، براي گزينش مسئله تحقيق، طرح مسائل تازه، يا طرح استدلال‌هاي نو، متأثر از آموزه‌هاي اسلام‌اند و در پاسخ به مسئله، متناسب با مسئله از آموزه‌هاي اسلام في‌الجمله به‌عنوان اصول موضوعه يا پاسخ مسئله استفاده مي‌کنند و آموزه‌هاي اسلام را در ارزيابي دستاوردهاي خود، معتبر مي‌دانند.

اين مقاله با نظر به مراحل توليد علوم انساني، به دنبال بررسی نقش ارزش‌ها در این علوم از نگاه علامه طباطبائی است. بدین منظور با روش کتابخانه‌ای اطلاعات لازم از میان آثار علامه طباطبائی گردآوری و با روش تحلیلی بررسی گردیده است. پاسخ کلی به این پرسش از منظر علامه این است که هر مرحله‌ای از مراحل تحقیق علوم انسانی که با فعل اختياري انسان سروکار داشته باشد ارزش‌ها در آن مرحله تأثيرگذار خواهند بود. اما بررسی جزئی این مراحل نشان می‌دهد که ارزش‌ها در انتخاب مسئله تحقيق و تنوع‌بخشی به مسائل مورد تحقیق، تأثير دارند، گرچه این امر ضرورتاً موجب تفاوت در پاسخ‌ مسائل اين علوم نمي‌گردد. نقش اساسي ارزش‌ها در علوم انساني دستوري نمايان مي‌گردد و آن تعيين اهداف اين علوم و جهت‌دهي به شکل‌گيري مسائل اين علوم و گاه بيان پاسخ مسائل اين علوم است و اين تأثير امري اجتناب‌ناپذير است. اما در مرحله پاسخ‌گويي به مسائل علوم انساني توصيفي، وظیفه محقق تعهد به رعايت ضوابط علم و مبارزه با عوامل رواني مزاحم است.

تحقیق حاضر مبتنی بر دو پیش‌فرض است؛ یکی اینکه علوم ـ من‌جمله علوم انسانی ـ نظام‌مند و سیستمی‌اند و دیگر اینکه تأثیرگذاری دین بر علم را باید در ناحیه فلسفه‌ علم جست‌وجو کرد. این تحقیق در صدد است رابطه علم و دین از نگاه علامه مصباح را با روش توصیفی ـ تحلیلی و با رویکرد فرآیندمحور مورد بررسی قرار دهد. نظام علم و عناصر و مؤلفه‌‌های اساسی آن به‌ عنصر متأثر در یک سو، و مبانی دین‌شناسانه‌ علامه مصباح نسبت به قلمرو و اهداف دین در حیات انسانی به‌عنوان عامل مؤثر در سوی دیگر این رابطه قرار دارد. با بررسی رابطه‌ میان آن دو به این نتیجه می‌رسیم که موضوع علوم انسانی با توجه به رابطه‌ تنگاتنگ آن با اهداف دین و در سایه‌ اعتبار معرفتی گزاره‌‌های نقلی دینی مورد بازنگری واقع می‌شود. تغییر موضوع، تغییر در ساختار مسائل و قضایای علوم انسانی را به‌دنبال دارد. ارتباط موضوع‌شناسی و روش‌شناسی و همین‌طور پیچیدگی موضوع علوم انسانی باعث نیازمندی نظام علوم انسانی به گزاره‌‌های نقلی در کنار منابع غیر نقلی و تأثیرپذیری از آنها خواهد شد. همچنین با توجه به تأثیرگذاری دین بر غایات علم، گزاره‌‌های دستوری به‌عنوان جزئی از علوم انسانی تحت تأثیر قرار می‌گیرند.

در این تحقیق دو سؤال اساسی در باره فرآیند تولید علوم انسانی توصیفی اسلامی فرافرهنگی پیگیری می‌شود؛ نخست این‌که آیا اساسا تولید چنین دانشی امکان دارد؟ و دوم این‌که در صورت امکان، چگونه می‌توان بدین علوم دست یافت؟ فلسفه اسلامی، نمونه‌ای موفق از تولید نسخه اسلامی دانشی وارداتی است. ازاین‌رو، هدف اصلی از پیگیری این پرسش‌ها این است که با الگوگیری از فرآیند تأسیس، توسعه، و تعالی فلسفه اسلامی، به نوعی تبیین از چگونگی تأسیس، توسعه و تعالی علوم انسانی توصیفی فرافرهنگی اسلامی دست یابیم. این پرسش‌ها با روش تحلیلی - منطقی، دنبال و در مرحله نخست، پس از تحلیل مفاهیم و نقد و بررسی دیدگاه مخالفانِ علوم انسانی توصیفی اسلامی فرافرهنگی، بر امکان این علوم استدلال اقامه می‌شود. در مرحله دوم، تلاش می‌شود با توصیف و تبیینِ تحلیلیِ مراحل تأسیس، شکوفایی، و تعالی فلسفه اسلامی، از مؤلفه‌های این روند جهت تولید علوم انسانی توصیفی اسلامی فرافرهنگی الگوبرداری شده، مراحلی برای تأسیس، شکوفایی، و تعالی این علوم پیشنهاد شود. ازاین‌رو، با الگوگیری از تلاش فارابی در تأسیس فلسفه اسلامی، مراحل زیر برای تأسیس این علوم پیشنهاد می‌شوند؛ 1. گزینش و ترجمه هدفمند آثار وارداتی علوم انسانی بر اساس میزان هماهنگی با آموزه‌های اسلام؛ 2. شرح آثار و آرای گزینش شده توسط نخبگان باورمند به آموزه‌های اسلام؛ 3. الهام و استفاده از آموزه‌های اسلام در جهت‌دهی در گزینش مسئله تحقیق، در طرح مسائل تازه، در طرح استدلال نو، در پاسخ‌گویی به برخی مسائل علوم انسانی، و در بهره‌گیری به‌عنوان ناظر ارزش‌یاب؛ 4. تعیین اصول لازم؛ 5. استفاده از مفاهیم، منابع و روش‌های فرافرهنگی؛ 6. طبقه‌بندی علوم برای ارائه راه‌بردی آموزشی و پژوهشی. با الگوگیری از تلاش ابن‌سینا در شکوفایی فلسفه اسلامی، تولید فلسفه علوم انسانی و بررسی کارکرد قوای ادراکیِ درگیر با مسائل علوم انسانی به‌منظور ابداع تکنیک و روش تحقیق، مؤلفه‌هایی است که برای شکوفایی علوم انسانی اسلامی توصیفی فرافرهنگی پیشنهاد می‌گردد. در نهایت، این تحقیق با الگوگیری از تلاش شیخ اشراق و ملاصدرا در تعالی فلسفه اسلامی، برای تعالی این علوم، بهره‌گیری از معارف شهودی از یک سو و کاربست مدل تبیین بر اساس نظریه کثرت در وحدت و وحدت در کثرت، و مدل تفسیر بر اساس توحید افعالی از سوی دیگر را پیشنهاد می‌دهد.

هرچند تبیین علّی یکی از مهم‌ترین اهداف علوم طبیعی به‌شمار می‌آید، اما این تبیین در علوم انسانی با تردیدها و ابهام‌هایی روبه‌رو است. این ابهام‌ها علاوه بر آنکه سرآغاز پیدایش مکاتبی متعارض درباره‌ ماهیت پدیده‌های انسانی گشته و روش‌های علوم انسانی توصیفی را تحت تأثیر قرار داده است، منجر به اختلاف نظرهایی اساسی درباره اهداف علوم انسانی شده است؛ همان‌طور که چیستی و چگونگی علوم دستوری را به‌شدت دست‌خوش ابهام کرده است. ازاین‌رو باید بحث از اصل علیت و ارتباط آن با علوم انسانی را یکی از ریشه‌ای‌ترین نقاط اختلاف‌برانگیز در فلسفه علوم انسانی دانست. در این مقاله، ابتدا برخی از تفسیرها از این اصل و نیز جریان آن در پدیده‌های انسانی با روش انتقادی بررسی شده و به مغالطات و شبهاتی که دامن‌گیر برخی صاحب‌نظران شده است پاسخ داده می‌شود. سپس با روش تحلیل عقلی، جریان اصل علیت در پدیده‌های انسانی تشریح شده و انواع علت‌ها و روابط میان آنها تبیین شده است.

سید محمدمهدی میرباقری با بسط نظریه مرحوم سید منیرالدین حسینی، علم دینی را به گونه‌ای خاص تعریف و تبیین کرده است که به نظریه فرهنگستان علوم اسلامی مشهور است. این مقاله درصدد تحلیل و بررسی مبانی و اصول این نظریه و نشان دادن نقاط قوت و ضعف آن است. در تحقیق حاضر ابتدا سعی شده تا تصویر روشنی از این نظریه و استدلال‌های آن به دست داده شود، و سپس با دقت در اصطلاحات به‌کاربرده شده، مبادی تصوری آن مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین با موشکافی استدلال‌های این نظریه نشان داده می‌شود که برخی از مبادی تصدیقی آن مشتمل بر مغالطاتی است که به نتایجی غیرمنطقی می‌انجامد. در پایان نیز به برخی لوازم غیرقابل قبول این نظریه اشاره شده است

نظریه تکامل را چارلز داروین نخست به ‌صورت نظریه‌ای زیست‌شناسانه مطرح کرد. این نوع نگاه به عالم، خالی از نتایج متافیزیکی و تأثیر بسزا بر علوم انسانی نبود، بلکه تأثیرش در علوم انسانی اگر بیشتر از علوم زیستی نباشد کمتر نیست. در این پژوهش با ارائه گزارشی از نظریه تکامل، تأثیر آن بر مبانی انسان‌شناختی علوم انسانی در پنج حوزۀ حقیقت انسان، جایگاه انسان در نظام هستی، اراده و اختیار انسان، کمال نهایی انسان و خلقت انسان را بیان کرده و به بررسی آن می‌پردازیم و نشان می‌دهیم که مبانی انسان‌شناختی علوم انسانی که برآمده از نگاه تکاملی به عالم‌اند با مبانی انسان‌شناختی علوم انسانی اسلامی که مورد تأیید ما هستند، سازگاری ندارند.

در حوزه انسان‌شناسی، دو رویکرد عمده «انسان‌شناسی فلسفی» و «انسان‌شناسی تجربی» دنبال می‌شود. این پژوهش به دنبال آن است که آرای دو انسان‌شناس معاصر را به نمایندگی از این دو رویکرد درباره ذاتیات انسانی مقایسه کرده، آثار اشتراکات و اختلافات مبنایی آنها را در علوم انسانی بررسی کند. ازاین‌رو از میان فیلسوفان مسلمان آرای آیت‌الله محمدتقی مصباح متکی بر منابع اسلامی و حکمت متعالیه، و از میان روان‌شناسان انسان‌گرا آرای آبراهام هارولد مزلو متکی بر فلسفه رمانتیک، فلسفه اگزیستانسیالیسم و دیدگاه تجربه‌گرایی را مدنظر قرار داده است. این پژوهش در نتیجه‌گیری، متوجه اشتراکات محدود و ظاهری و اختلافات بسیار و ریشه‌ای این دو متفکر درباره این مسائل اساسی شده است؛ به گونه‌ای که اختلافات یادشده موجب شده تا ایشان در مقام توصیف پدیده‌های انسانی، تبیین روابط میان آنها، تعیین موضوعات و مسائل تحقیق، و انتخاب ابزار و منابع شناخت، به گونه متفاوت بیندیشند، و در مقام دستور و تعیین هنجارهای رفتاری نیز در ارزش‌گذاری، سیاست‌گذاری، و توصیه نسبت به رفتارها و مسائل انسانی، داوری‌هایی متعارض داشته باشند.

نظام هستی شناسانه‌ ملاصدرا از عرفان ابن­ عربی و پیروان او بهره بسیاری برد و مکتبی فلسفی را رقم زد که بسیاری از نظریات عرفانی در آن تلقی به قبول شد. یکی از این آموزه‌ها صقع ربوبی است. ملاصدرا به صورت روش‌مند و برهانی به تبیین صقع ربوبی پرداخت. او با تبیین مقام ذات یا احدیت و تمایز بخشیدن آن از مقام واحدیت یا عالم اله، بخش دوم را صقع ربوبی دانست. از نظر وی، احدیت، همان حقیقت مطلق وجود و مقام وجود محض و حضرت غیب الغیوبی است که هیچ اسم و رسمی ندارد ولی منشأ تمام اسماء و صفات است. این نظر او با اکثر عرفا که احدیت را اولین تعین حق می‌دانند در تعارض است. از نظر بیشتر عرفا، صقع ربوبی شامل احدیت و واحدیت به عنوان تعین اول و ثانی است ولی ملاصدرا، تنها واحدیت را در صقع ربوبی قرار می‌دهد و احدیت را همان مقام ذات می‌داند. او همچون عرفا، کثرت اسماء و صفات الهی را در واحدیت می‌داند. اسماء و صفات در صقع ربوبی، اولین تجلیات حق تعالی هستند که به صورت معانی و اضافات معقول از حق تعالی متجلی می‌شوند. علاوه بر اسماء و صفات، اعیان ثابته از لوازم اسماء و صفات الهی و در صقع ربوبی هستند. ملاصدرا عقول و مفارقات را نیز جزو عالم اله و صقع ربوبی می‌داند. از خصوصیات صقع ربوبی آن است که حقایق موجود در صقع ربوبی به وجود حق موجود و به وجود او واجب هستند و واسطه میان خلق و خالق به شمار می‌روند. با تبیین صقع ربوبی، برخی مسائل فلسفی توسط ملاصدرا، تفسیرهای جدیدی می‌یابند. از جمله آنکه: 1. تجلیات موجود در صقع ربوبی، معانی و اضافات معقول ذات و تجلیات علمی حق هستند. تجلیات موجود در صقع ربوبی، در مقابل تجلیات وجودی حق تعالی هستند که عالم ممکنات را تشکیل می‌دهند. 2. صور موجود در صقع ربوبی یا اعیان ثابت، علم الهی به مخلوقات پیش از خلقت آنها هستند. 3با صقع ربوبی که معانی کثیر موجود به وجود ذات هستند و واسطه شدن آنها میان ذات و ممکنات، ربط واحد به کثیر قابل تبیین است. 4. با قرار گرفتن عالم عقل در صقع ربوبی، تنها عالم مثال و ماده جزو ممکنات هستند و به این ترتیب ملاصدرا به حدوث همه ممکنات حکم می‌کند. 5. علم خداوند به موجودات مختار در صقع ربوبی با قید اختیار صورت گرفته است و تبیین گر افعال اختیاری انسان است و مباحث دیگری از این دست.