جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پیروان نظریۀ امر الهی معتقدند که هر آنچه خداوند به آن فرمان دهد خوب است و آنچه خداوند از آن نهی کند بد است. براین‌اساس، آموزه‌های وحیانی منبعی برای معیارهای ارزش و همچنین حقایق اخلاقی و معرفت به قضایا و گزاره‌های اخلاقی خواهند بود. رابرت آدامز از فیلسوفان اخلاق و قائل به نظریۀ امر الهی است. وی، باتوجه‌به اشکالات واردشده بر نظریۀ امر الهی، سعی کرد در مقالۀ واپسین خود این نظریه را اصلاح کند و نظریۀ خود را به‌نحوی تبیین کند که دچار اشکالات ناقدان نباشد. مسئلۀ اصلی پژوهش حاضر تبیین، تحلیل و نقد نظریۀ امر الهی اصلاح‌شدۀ آدامز است و ازآنجاکه نقدهای متعددی بر این نظریه وارد شده است، در این مقاله صرفاً بر چالش و نقد معرفت‌شناختی تمرکز می‌شود. البته روشن خواهد شد که سایر نظریه‌های امر الهی، ازقبیل رویکر اشاعره، نیز با این چالش معرفتی مواجه خواهند بود. زیرا در همۀ آن نظریه‌ها این شرط معرفتی وجود دارد که وجود الزام اخلاقی منوط به این است که فرمان الهی برای فاعل اخلاقی شناخته شود. حاصل و یافتۀ مقاله این خواهد بود که نظریۀ امر الهی و، به‌طورِ خاص، نظریۀ امر الهی اصلاح‌شدۀ آدامز با چالشی معرفتی مواجه است و پاسخ‌های نظریۀ امر الهی نمی‌توانند درمقابلِ این چالش‌ها موفق باشند.

رابطۀ دانش و ارزش یکی از مباحث در حوزۀ فرا اخلاق به شمار می‌رود؛ سروش نظریۀ جدایی دانش از ارزش را مطرح کرده است و این مقاله با هدف احصای عوامل زمینه‌ساز طرح این نظریه از سوی سروش و به‌روش توصیفی- تحلیلی، انجام گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، پنج عامل سبب شد تا سروش این ایده را مطرح کند: تبعیت از پوپر و تأثیرپذیری از پوزیتیویست‌ها در تعریف علم و تمایز علوم؛ اعتقاد به اینکه استنتاج «باید» از «هست»، با قواعد منطق ناسازگار است؛ باور به اینکه ارزش‌ها، اعتباریات محض هستند؛ اعتقاد به اینکه اخلاق علمی، اخلاقی بی‌هویت است؛ اعتقاد به اینکه اخلاق علمی، با جبرگرایی ملازمه دارد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد، می‌توان «باید»ها را از «هست»ها استنتاج کرد؛ قائل شدن به وجود پیوند میان دانش و ارزش، منجر به جبرگرایی و بی‌هویتی اخلاق نخواهد شد، بلکه می‌توان با تکیه‌کردن بر حقایق (هست‌ها)، به اخلاق هویت بخشید؛ مفاد بایدونبایدهای اخلاقی درواقع همان ضرورت بالقیاس است که میان فعل انسان و نتایج فعل او برقرار می‌شود؛ علم، هم شامل دانش تجربی است و هم شامل دانش عقلی، عرفانی، نقلی و فلسفی و تعریف علم می‌تواند معارف غیرتجربی را نیز دربربگیرد.

هدف اصلی پژوهش پیش‌رو تبیین، تحلیل و نقد نسبت و پیوند واقعی میان هنر اسلامی و معنویت و خداشناسی بر اساس رویکرد دکتر نصر است. روش پژوهش در این نوشتار، تحلیلی- اسنادی است و در جمع‌آوری داده‌ها از شیوۀ کتابخانه‌ای استفاده شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد از نگاه نصر، هنر اسلامی افزون بر این که معنویت‌بخش است، می‌تواند به عنوان تجلی غایت الهی نیز به شمار آید؛ زیرا سبب می‌شود انسان دربارۀ زیبایی‌های هنر تفکر نموده و با کمک آنها همواره خدا را یاد کند. مهم‌ترین نقد بر دیدگاه نصر، به نوع نگاه ایشان نسبت به ماهیت هنر و همچنین نقش آن در کارکردهای معنوی و خداشناسانه وارد است. وی با تقسیم هنر به دینی، قدسی و سنتی، ملاک و معیار قدسی بودن هنر را جوامع و نه انسان، دانسته است و هنر قدسی را نیز هنری می‌‌داند که از یک جامعۀ سنتی سرچشمه گرفته است. دیگر اشکال نظریۀ وی در باب هنر، تطبیق اندیشه‌های خود با آثار هنری در تمدن اسلامی است که در ادامۀ پژوهش به آنها اشاره می‌شود.

انتظار حالتی نفسانی و ترکیبی از معرفت و کنش­هائی است که در جهت حرکت و زمینه­سازی برای ظهور منجی موعود انجام شده و از سه عنصر معرفت به آینده و آینده­نگری مثبت، امید به تحقّق آینده مثبت و حرکت به سوی تحقق آن تشکیل شده است که این حرکت حوزه رفتارهای اختیاری و اخلاقی انسان منتظر را شامل می­شود. انسان منتظر، بهترین وضعیت را زمان ظهور و حضور منجی و تحقق حکومت صالحان می­داند، پیوسته درصدد اقداماتی برای تحقق آن وضعیت است. ماهیت و حقیقت چنین انتظاری دارای عناصری اخلاقی است که در قالب فرایند و سازوکاری خاص می­توانند به دفاع از جبهه حق و نیروسازی برای زمینه­سازی ظهور منجی موعود کمک کنند. پژوهش حاضر می­کوشد مهم­ترین عناصر اخلاقی معطوف به پذیرش حقیقت انتظار را در قالب فرایندی تعریف کند که از کمال­گرائی اخلاقی آغاز و به اصل کرامت انسانی منتهی می­شود. که در این صورت براساس این فرایند، سازوکاری برای دفاع از جبهه حق تعریف می­شود. نتیجه پژوهش نیز این خواهد بود که پیوند و نسبتی وثیق بین حقیقت انتظار، عناصر اخلاقی و دفاع عوامل انسانی از جبهه حق و در نهایت نیروسازی برای ظهور منجی وجود دارد.

فلانگان در مقاله طبیعی کردن اخلاق، نوعی طبیعت‌گرائی اخلاقی را تبیین نموده و معقول‌ترین گونه طبیعت-گرائی اخلاقی را نوسازگارگرائی می‌داند. براساس این نوع طبیعت‌گرائی، اراده آزاد با تعیّن‌گرائی سازگار بوده و شاهد نوعی تعیّن‌گرائی علمی، در عین مسئولیت اخلاقی خواهیم بود. فلانگان در مقاله خود نقدهای هیوم و مور در مقابل طبیعت‌گرائی اخلاقی را پاسخ می‌دهند و از منتهی شدن طبیعت‌گرائی اخلاقی مورد نظر خویش به نوعی نسبیت‌گرائی و نیهیلیسم ابائی ندارد، زیرا در هر حال ارزش و خوبی را وابسته به انسان و اکولوژی آن می‌دانند. پژوهش حاضر ابتدا گزارشی از ماهیت طبیعی‌گرائی اخلاقی در اندیشه فلانگان بیان می‌کند. در ادامه از موارد تقویت و نقد کسبییر و راس و ریلتن در قبال دیدگاه فلانگان سخن گفته می‌شود و در نهایت نقدهائی هستی‌شناسانه، معرفت‌شناسانه و انگیزشی و همچنین نقدهائی معطوف به پذیرش نسبی‌گرائی و نیهیلیسم اخلاقی بر ماهیت طبیعت‌گرائی اخلاقی مورد نظر فلانگان ارائه می‌شود.

هدف پژوهش حاضر، دفاعی از اصل‌گرایی در استدلال اخلاقی است. براین‌اساس، کبرای استدلال را یک اصل اخلاقی تشکیل می‌دهد؛ اما همچنین موقعیت و وضعیتی که فعل در آن قرار دارد، می‌تواند مقدمۀ دیگر استدلال به شمار آید. در این پژوهش، ابتدا گزارشی از اصل‌گرایی راسی ارائه می‌شود، سپس نقدها و اعتراضات دنسی بر رویکرد راس دربارۀ اصل‌گرایی تبیین می‌شود. درادامه، ضمن نقد خاص‌گرایی دنسی، دوباره به اصل‌گرایی راسی پرداخته و از آن دفاع خواهد شد. نتیجۀ این مباحث این خواهد بود که در یک استدلال اخلاقی باید همۀ جوانب، اعم از اصل و موقعیت و وضعیت را در نظر گرفت و رویکردهای مطلق‌گرایی افراطی و اصل‌گرایی اخلاقی حداکثری موفق نیستند؛ زیرا دستِ‌کم نمی‌توانند مشکل تعارض اخلاقی را حل کنند.

اصطلاح «تجرّی» عنوان رفتاری خاص است که در علم اصول فقه از زوایای مختلف مورد بررسی قرار گرفته است لکن این موضوع به حوزۀ اخلاق نیز قابل تسرّی است به این صورت که هرگاه شخصی، عملی را مبتنی بر باوری کاذب و با نیت و قصد مخالفت با امر اخلاقی ِتوهم شده، انجام دهد، متجرّی اخلاقی است. مفهوم «تجرّی اخلاقی»، دارای سه مولفۀ «باور کاذب به عنوان خطائی معرفتی»، «نیت و قصد بد» و «عمل خارجی» است که عنوان تجرّی، از مجموعۀ آنها انتزاع شده و موضوع مسئلۀ تجرّی قرار می‌گیرد. این مقاله در بررسی این مسئله، بعد از تسرّی مفهوم تجرّی به حوزۀ اخلاق و تبیین امکان طرح مسئلۀ تجرّی از دیدگاه‌های مختلف، به بیان اقسام قبح فاعلی پرداخته و در نهایت استدلال می‌کند که عمل تجرّی به جهت آنکه مصداق «اقدام بر عمل غیراخلاقی» است قبیح و فاعل متجرّی مستحق مذمت است.

هدف اصلی پژوهش حاضر تأثیر بر نخبگان و فرهیختگان مذاهب مختلف اسلامی برای ایجاد همفکری و تقریب بین آنها است. در این صورت، چنین اتفاقی بر دیگر افراد جامعه نیز تأثیرگذار بوده و در نهایت امت واحد اسلامی سامان می­‌یابد. روشن است که هر پژوهش تقریبی می­‌تواند بستری برای همدلی بین فرهیختگان مذاهب مختلف به‌شمار آید. این نوشتار کوشیده است به تحقق پژوهشی موفق یاری رساند. برای این مهم ابتدا «اخلاق باور به تقریب مذاهب اسلامی» را تبیین نموده و بیان داشته است که شواهد و قراینی برای ضرورت تقریب مذاهب وجود دارد که سبب می­‌شود فرد به چنین ضرورتی باور داشته و در قبال آن مسئول باشد. همچنین اصولی معرفتی از قبیل انسجام گزاره­‌ها و وجود باورهای مبنایی و پایه را معرفی و تبیین می­‌نماید. نتیجه سخن اینکه معرفی چنین اصولی می­‌تواند بستر را برای اعتنا و اعتماد فرهیختگان و اندیشمندان پیرو مذاهب مختلف اسلامی فراهم آورد، تا در نتیجه با سبکی علمی­‌تر امر تقریب بین مذاهب اسلامی را مورد توجه قرار دهند.

قرآن کريم خود را کتاب هدايت به مسير عبوديت معرفي مي‌نمايد و از روش‌هاي گوناگوني براي نيل آدمي به مقام بندگي استفاده مي‌کند. ازجمله اين روش‌ها استفاده از يکي از مبادي افعال است. اين منبع وحياني با معرفت‌دهي خاص از مبادي فعل در ايجاد انگيزش براي عمل به وظايف بندگي و رسيدن به درجات عالي عبوديت بهره مي‌گيرد. هدف از اين تحقيق بررسي چگونگي معرفت‌دهي قرآن کريم و بهره‌مندي از مبادي فعل در جهت ايجاد انگيزش براي تعالي بندگي است. روش تحقيق «توصيفي ـ تحليلي» است. نتيجه تحقيق آن است كه معرفت‌دهي قرآن کريم کاملاً هدفمند بوده و در آن مبادي فعل، همچون تصور، تصديق به فايده و شوق مدنظر قرار گرفته و در جهت ايجاد انگيزه در انسان براي حرکت در مسير عبوديت است. همچنين قرآن کريم تأثير ويژه‌اي در جهت تقويت گرايش‌ها و اميال باطني که موافق با عبوديت هستند، دارد. معرفت‌دهي قرآن کريم تأثيري مهم در تضعيف اميال و گرايش‌هاي باطني مخالف با بندگي نيز دارد.

اخلاق گفتمانی شیوه‌ای برای حکمرانی تامّلات اخلاقی واگرا است و می‌توان با اِعمال قدرت گفتمان، آن‌را عاملی برای یکپارچگی اخلاقی در جوامع واقعی برای استدلال اخلاقی دانست. فیلسوفان متعددی از جمله اپل و هابرماس این رویکرد کلی را پذیرفته اند و البته هر کدام به نحوی آن را سامان دهی کرده اند. یورگن هابرماس هنجارها و حقایق اخلاقی را حاصل و برساخته اخلاق گفتمانی در یک وضعیت آرمانی می‌داند. از نظر وی گزاره اخلاقی زمانی صادق است که در شرایط آرمانی و کنشی ارتباطی نسبت به هنجارهای اخلاقی به توافق برسیم. همچنین ما می‌توانیم با توجه به آن شرایط آرمانی گفتمان و کنش ارتباطی، امور اخلاقی را توجیه نمائیم. پژوهش حاضر می‌کوشد فرایند هنجارسازی اخلاقی را در اخلاق گفتمانی هابرماس تبیین، تحلیل و نقد کند. در این صورت ابتدا ماهیت و شرایط تحقق اخلاق گفتمان عقلی در نگاه هابرماس را بیان نموده و در ادامه قواعد لازم برای شرکت‌کنندگان در گفتمان اخلاقی را بررسی می‌کند. در نهایت نقدهای وارد بر اخلاق گفتمانی ارائه می‌شود.