جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اسطوره و عرفان هر دو ساحت‌های فرهنگی کشور ایران هستند. این دو ساحت اشتراکاتی دارند: هر دو فضای ذهنی ویژه‌ای، عموما اعتقادی، برای باورمندان خود ایجاد می‌کنند، ویژگی نمادین خود را آشکار می‌کنند و از ادبیات روایی بهره می‌برند. بدین ترتیب در هم آمیزی این دو ممکن شده و در اشعار بعضی از شاعران عارف ایران از مفاهیم اسطوره ای بهره برده شده است. یکی از این شاعران عارف فریدالدین عطار نیشابوری است که توانسته از مقوله اسطوره برای بیان مفاهیم مورد نظر خود بهره برد. از جمله این مضامین اسطوره‌ای جام جهان نماست که به گستردگی در متون اسطوره‌ای ایران و سایر نقاط جهان دیده می‌شود و با شخصیت‌ها و نمادهای دیگری در پیوند است. در این پژوهش که با روش توصیفی و تحلیلی انجام شده و هدف آن شناسایی این اسطوره و روایات و معانی مرتبط با آن در آثار عطار بوده، مشخص شد که عطار با آگاهی کامل از متن اسطوره مفاهیم و معانی و شخصیت‌های مرتبط با این مضمون را در اشعار خود استفاده کرده است، به نحوی که شاعران قبل و بعد از او نتوانسته‌اند به این شیوه بهره‌برداری نمادین و تمثیلی از آن داشته باشند.

شرح تعرف نوشتۀ مستملی بخاری یکی از قدیمی‌ترین کتاب‌های تصوف در زبان فارسی است که اهالی این علم اهمیت ویژه‌ای برای آن قائل بوده‌اند. از آنجا که مؤلف این کتاب، مفسر قرآن است، تأویلات عرفانی ـ ربع اول شرح التعرف ـ که برای آیات بیان کرده، از خود او نیست؛ این امر از مقایسۀ اثرش با نوبت الثالث کشف الاسرار روشن می‌شود. همچنین از آنجا که مفاهیم هر دو تأویل یکسان و نزدیک به هم می‌باشد و یکی دیگر از شارحان کتاب التعرف کلابادی، خواجه عبدالله انصاری است، نتیجۀ تحقیق حاضر نشان می‌دهد که این دو شارح از یکدیگر تأثیر پذیرفته‌اند.

یکی از منابع تأثیرگذار بر متون عرفانی، سیره اهل‌بیت (ع) است. این تأثیرگذاری نه‌تنها بر متون عرفانی شیعی بلکه متون عرفانی که توسط اهل سنت نوشته‌شده‌اند را نیز دربرمی‌گیرد. مستملی‌بخاری که انتساب به اهل سنت دارد، کتاب شرح‌‌التعرف را به زبان فارسی نوشته و در آن به منقبت اهل‌بیت (ع) پرداخته است. یکی از کتبی که شرح‌التعرف بر آن تأثیرگذاربوده، تذکره‌الاولیا عطار است. عطار نیز باوجوداینکه شافعی‌مذهب و ستایشگر خلفای‌راشدین است، با هرمجالی در تذکره‌الاولیا، به مدح و ستایش اهل‌بیت پیامبر (ص) می‌پردازد. روش این پژوهش، توصیفی-تحلیلی است و نتایج پژوهش حاکی از آن است که مستملی‌بخاری و عطار، ‌در آثارشان به منقبت اهل‌بیت (ع) پرداخته‌اند؛ این مناقب بر اساس مستندات تاریخی و روایی است و چه‌بسا که عطار در این روایت‌ها، از شرح ‌تعرف بهره جسته است. نگاه مستملی و عطار، آزادمنشانه است و درصدد برآمده‌اند که درگیری‌های فرقه‌ای را کنار گذاشته و مذاهب را به یکدیگر نزدیک کنند.

عزیزا­لدین نسفی از عارفان پرکار قرن هفتم هجری است که در آثارش توجه بسیاری به تعلیم، تربیت و آموزش داشته؛ از این جهت میان انواع ادبی، «نوع تعلیمی» را می­توان به تأ­لیفاتش اطلاق کرد. تعلیم و تربیت موفق همواره از دغدغه­­های اساسی جوامع و افراد بوده است. نسفی نیز همچون معلم و مصلحی که در قبال افراد و جامعه احساس مسئولیت می­کند به امر خطیر آموزش و تعلیم می­پردازد و این وجهی است که در آثار نسفی فراموش گردیده است. آثار او هم متضمن قصد و نیت تعلیم و هم مبتنی بر روش تعلیمی زمان خودش است. در این پژوهش این مسئله با در­ نظر گرفتن اینکه تعلیم تصوف معطوف به دو رویکرد نظری و عملی است بررسی می‌شود. موضوعاتی که به وجهۀ تعلیمی آثار نسفی مربوط می‌شود عبارت است از: «نسفی و تعلیم علم»، «نسفی و تعلیم عمل» و بالاخره «روش تعلیم نسفی». تعلیم علم مربوط به آموزش تصوف نظری و تعلیم عمل مربوط به آموزش سیر و سلوک عرفانی است. روش تعلیم نسفی مبتنی بر نظام­های تعلیمی قرن هفتم و هشتم در سرزمین­های اسلامی است.

درویش و صوفی در متون گوناگون عرفانی تعریف خود را دارند و تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند، اما حافظ نگاهش با همه متفاوت است و با بررسی‌های صورت گرفته روشن شده است که در دیوان حافظ مرز دقیق و ظریفی میان این دو وجود دارد و درویش با توجه به مصادیقش مورد احترام است و صوفی هم با توجه به چهره‌ای که حافظ از آن ترسیم می‌کند مورد نکوهش است. پس از مطالعه و کاوش در منابع و خود دیوان حافظ‌ این گونه برداشت می‌شود که حافظ با اسم صوفی و درویش مخالفت یا موافقتی ندارد؛ بلکه به اعمال و رفتار آنها، دید انتقادی دارد و به همین سبب درویش را تأیید می‌کند و صوفی و زاهد را به دلیل ریاکاری آنها مورد نکوهش قرار می‌دهد. در پایان مقایسه‌ای میان ابیاتی از دیوان شعر سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی و حافظ، صورت گرفت که حاصل آن پی بردن به این موضوع بود که زبان حافظ نسبت به دو شاعر دیگر پیچیده‌تر و چند وجهی است. هدف پژوهش، نشان دادن تفاوت‌هایی است که حافظ با به کار گیری فنون ادبی مختلف و زبانی طنز‌آمیز، ایجاد کرده است.