جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آدم اولين انسان در اديان ابراهيمي، و در دين اسلام صاحب جايگاهي بلند است. قرآن کريم او را خليفه خداوند، مسجود فرشتگان و صاحب مقام تعليم اسما خوانده است. با وجود آنکه تحت وسوسه ابليس، از شجره ممنوعه چشيد و به زمين هبوط کرد، ارزش وجودي او نکاست و به‌واسطه توبه برگزيده شد. در سفر پيدايشِ کتاب مقدس، داستان آدم به‌عنوان نخستين انسان آمده که در مواردي با قرآن کريم متفاوت است. مکاتب عرفاني با تأويل متون مقدس، معاني باطني آن را آشکار مي‌کنند. در عرفان يهود، کتاب «زوهر» باب‌هاي مربوط به آدم در سفر پيدايش را به شيوه‌اي دروني تفسير مي‌کند. در عرفان اسلامي نيز «فصوص‌ الحکم» ابن‌عربي تأويلگر باطني و رمزي داستان‌هاي انبياست. مقاله حاضر با بررسي «تطبيقي» و بيان تفاوت‌ها و شباهت‌هاي رويکرد عرفاني اين دو کتاب، به مقايسه جايگاه آدم در اين دو سنت ديني مي‌پردازد. در هر دو سنت فکري، آدم نمونه ازلي انسان کامل، مظهر تام و تمام اسما و صفات حق و مهر ختم خلقت است. او محل تلاقي عوالم متعدد وجود است و تنها فارق انسان کامل از حق اين است که ممکن است، و خداوند واجب و بي‌نياز.

مقاله حاضر به بررسی اتّحاد با خداوند به‌عنوان یکی از اتهامات عین­القضات همدانی و اکهارت می­پردازد. مخالفان، قاضی را بواسطه اعتقاد به فنا مدعی نبوت خواندند. بسیاری از باورهای اکهارت از قبیل تصویر الهی موجود در نفس، ویژگی نامخلوق نفس، ولادت پسر، این‌همانی انسان کامل با پسر و اتّحاد با پدر، مقدمه یا نتیجه فنا هستند و از سوی پاپ بدعت­آمیز خوانده شدند. پرسش آنست که آیا با وجود تفاوت بنیادین مسیحیت و اسلام اتهام فنا علیه این دو یکسان است؟ نحوه دفاع آنها در برابر این اتهام چیست و تا چه حد از یکدیگر متفاوتست؟ عین­القضات تصوف را علم باطن و دارای الفاظی خاص می­داند که طهارت درون شرط راهیابی بدان است. اکهارت هم بتفصیل به مقدمات و ملزومات فنا پرداخته و می­کوشد وفاداری خود به راست دینی مسیحی را اثبات کند. در تفکر هر دو، خداوند جایگاه محوری در حصول اتّحاد دارد. فنای موردنظر قاضی نتیجه صعود انسان است و فنای اکهارت حاصل نزول خداوند. قاضی با تأکید بر فنای ذاتی از درجات فنا در تصوف سخن می­گوید. تنها فنای ذاتی است که در اندیشه اکهارت نظیر دارد و با تبتّل وصف می‌شود. هر دو متاله از استعاره و تمثیل برای بیان حقیقت فنا سود می­برند و در مواردی بسیار به یکدیگر نزدیک می‌شوند.