جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان چیست؟ در تاریخ فلسفه غرب پاسخ‌های متفاوتی به این پرسش داده شده است. اما از نگاه ویتگنشتاین و گادامر این پاسخ‌ها به نحو بنیادین به یکدیگر شبیه‌اند و این دو به این رویکرد بنیادین انتقاد می‌کنند. گادامر از تاریخ فلسفه غرب با عنوان تاریخ فراموشی زبان یاد می‌کند. گادامر، آگوستین را استثنایی در تاریخ فلسفه غرب می‌داند؛ زیرا به نظر گادامر، آگوستین با طرح ایده کلمه درونی جایگاه تعیین‌کننده زبان و نسبت محوری زبان با اندیشه را تایید کرده است. اما ویتگنشتاین، آگوستین را نماینده اصلی رویکرد بنیادین فلسفه غرب به زبان معرفی می­کند و انتقادات خود را به این رویکرد بنیادین، با اعتراض به دعاوی آگوستین مطرح می‌کند. در این مقاله این دو تفسیر متفاوت از آگوستین را مرور می­کنم و در باب امکان قرابت بین فلسفه زبانِ آگوستین به روایتِ گادامر، از یک‌سو، با زبان به روایتِ ویتگنشتاین، از سوی دیگر تأمل می­کنم.

دکارت مبانی اصلی اندیشه مدرن را پایه-گذاری کرد. گادامر در مقام منتقد اندیشه مدرن، طبیعتا به فلسفه دکارت رویکرد انتقادی دارد. بسیاری از مضامین فلسفه گادامر بدون التفات به این نکته قابل فهم نیست. معرفت‌شناسی دکارت منشاء پیدایشِ ایده عقل مطلق و در عین حال بشری‌ای در تاریخ فلسفه مدرن است که از چشم‌انداز آن می‌توان به معرفت و حقیقت همه‌شمول و یقینی دست یافت. اندیشه‌های گادامر در باب فهم و حقیقت به طور مستقیم به این رویکرد دکارتی در معرفت‌شناسی مدرن انتقاد دارد. انتقاد گادامر به رویکرد دکارتی معرفت‌شناسی مدرن، مبانی اصلی اندیشه دکارت را هدف قرار می‌دهد؛ از جمله مفهوم عقل مطلق، مبناگرایی، معرفت یقینی، و رد اعتبار سنت. در اینجا رویکرد انتقادی گادامر به این مضامین دکارتی را مطالعه می‌کنیم و سپس سعی خواهیم کرد گادامر را در برابر مساله‌ی دکارتی اعتبار و توجیه معرفت‌شناختی قرار دهیم و پاسخ ماخوذ از آثار او را بررسی کنیم.

الیزابت آنسکوم اندیشه­های ویتگنشتاین (در کتاب تحقیقات فلسفی) را در باب زبان، یک ایدئالیسم زبانی ناقص توصیف می­کند. زیرا ویتگنشتاین -بر اساس تفسیر آنسکوم- قواعد و هنجارهای اجتماعی را به نحوی تبیین می­کند که با ایدئالیسم زبانی مطابقت دارد ولی تبیین ویتگنشتاین از مفاهیم مربوط به ذوات طبیعی کاملا با ایدئالیسم زبانی مطابقت ندارد. به نظر آنسکوم، ویتگنشتاین اعیان را به نحو ایدئالیستی تبیین نمی­کند و آنها را مستقل از زبانْ مفروض می­گیرد. در اینجا پس از بیان استدلالِ آنسکوم در دفاع از ادعای فوق، آن را مورد انتقاد قرار می­دهم. انتقاد مذکور با توجه به استدلال مفسرینی صورت می­گیرد که از این موضع دفاع می­کنند که ایدئالیسم زبانی ویتگنشتاین را نباید به صفت «ناقص» موصوف کرد. بر اساس تحلیلی که در اینجا ارایه خواهد شد، مفاهیم مربوط به هویت­های فیزیکی و ذوات طبیعی نیز از نگاه ویتگنشتاین با اتکا به آنچه ایدئالیسم زبانی می­خوانیم، توضیح داده می­شوند. این ادعا را با اتکا به -اولا- نگاه کلی نویسنده کتاب تحقیقات فلسفی به معنا و -در ثانی- خصلت خودارجاع­دهندگی زبان و گستره آن -از نگاه او- مستدل خواهیم کرد.

بر اساس رساله منطقی فلسفی ویتگنشتاین، گزاره های علوم طبیعی کل گزاره های معنادار زبان اند، و بنابراین گزاره اخلاقی وجود ندارد، چرا که سخن گفتن از اخلاقیات معیار معناداری گزاره ها -که عبارت است از تاییدپذیری تجربی- را تامین نمی کند. به علاوه، ویتگنشتاین در جایی رساله منطقی فلسفی را واجد نکته ی مهم اخلاقی می داند. به نظر می آید بین این ادعای اخیر ویتگنشتاین از یک سو، و بی معنا دانستن اخلاقیات از دیگر سو، تعارضی وجود دارد. در برابر این تعارض ظاهری، سعی می کنیم در باب این که نکته اخلاقی رساله منطقی فلسفی چیست تامل کنیم. در پاسخ به مساله مذکور به تفسیر کِوین کاهیل از ویتگنشتاین توجه خواهیم کرد. از نگاه ویتگنشتاین فرهنگ مدرن مانع از چیزی است که او آن را تجربه حیرت از وجود جهان می خواند. کاهیل نکته اخلاقی رساله منطقی فلسفی را در ارتباط با همین نگاه ویتگنشتاین به فرهنگ مدرن تفسیر می کند. در پایان این بررسی، این مسائل را مرور می کنیم که اولا به فرض صحت تفسیر کاهیل، رساله منطقی-فلسفی در معرض چه انتقادی قرار خواهد گرفت، و در ثانی استناد کاهیل در تفسیر رساله به دیگر آثار ویتگنشتاین تا چه حد قابل دفاع است.

ویتگنشتاین و کواین، دو فیلسوف مهم قرن بیستم محسوب می شوند و مسلما در حوزه فلسفه تحلیلی می توان آنها را مهمترین فیلسوفان این قرن دانست. رساله منطقی فلسفی ویتگنشتاین منادی چرخش زبانی فلسفه تحلیلی قرن بیستم و الهام بخش پوزیتیویستهای منطقی حلقه وین است و کتاب پژوهشهای فلسفی او نیروی اصلی پشتوانه تحلیل مفهومی‌ای بود که تا دهه هفتاد بر فلسفه انگلیسی زبان مسلط شد و تأثیر آن بر فلاسفه معاصر ادامه دارد. کواین، سرشناس‌ترین فیلسوف پساپوزتیویست در آمریکاست. آثار او نقطه عطف سرنوشت ساز در تکامل فلسفه تحلیلی است و آغازی است برای عزیمت از پوزیتیویسم و تحلیل مفهومی. نتیجه آنکه اگر می خواهیم اندیشه فلسفی متأخر و معاصر را بفهمیم، فهم شباهتها و تفاوتهای بین فلسفه ویتگنشتاین و کواین ضروری است. مقایسه این دو فیلسوف ما را مستقیما به قلب مباحث و مناقشات زنده در فلسفه تحلیلی هدایت می کند. هم ویتگنشتاین و هم کواین با شیوه‌های مخصوص به خود پیوندهای عمیقی بین موضوعات و مسائل به ظاهر بی ارتباط ایجاد کردند، موضوعات و مسائلی مانند معنا، ضرورت منطقی، معرفت و ماهیت فلسفه.

«عدم تعین از خانه آغاز می‌شود» مهم‌ترین نتیجة استدلال‌های کواین در دفاع از «عدم تعین ترجمه» است. این نتیجه‌گیری، که دیویدسون نیز از آن حمایت می‌کند، و به همین خاطر آن را تز کواینی-دیویدسونی خواهیم نامید، حاکی از فقدان تعین معنا در زبان مادری است. هانس گلاک که این تز را مشابه تز «اجتناب‌ناپذیری ترجمه» در هرمنوتیک فلسفی گادامر می‌داند، به این تز کواینی-دیویدسونی انتقاداتی را وارد کرده است و آن را قابل دفاع نمی‌داند. در اینجا اولاً با مروری بر تز کواینی-دیویدسونی و نیز تز گادامری، شباهت ادعایی گلاک را تأیید خواهم کرد، و در ثانی در رد انتقادات گلاک، سعی خواهم کرد با مرور شباهت و موازنة بین وضع مترجم ریشه‌ای کواین از یک‌سو و روایت کواین از وضعِ کودک در آستانة یادگیری زبان مادری، از سوی دیگر، از تز کواینی-دیویدسونی دفاع کنیم.

کل‌گرایی معنایی کواین یک آموزه هستی‌شناختی است؛ یک رویکرد شکاکانه نسبت به «معنا»؛ به مثابه هویتی هستی‌شناختی. این آموزه با بسیاری از آموزه‌های اصلی کواین در نسبت مستقیم است: کل‌گرایی معرفت‌شناختی، اصل تحقیق‌پذیری، طبیعی‌گرایی، عدم تعین ترجمه، استدلال یادگیری زبان و نفی تمایز تحلیلی-ترکیبی. «کل‌گرایی معرفت‌شناختی» و «تحقیق‌پذیری»، مقدمات اصلی کل‌گرایی معنایی کواین هستند. کل‌گرایی معرفت‌شناختی، همان تز دوهم-کواین است: جملات به شکل مستقل و مجزا خالی از محتوای تجربی هستند. اگر این تز را به اصل تحقیق‌پذیری (این‌همانی محتوای تجربی جملات و معانی آنها) ضمیمه کنیم، کل‌گرایی معنایی حاصل خواهد شد. بخشی از اعتراضات (فودور و لپور) به «کل‌گرایی معنایی» کواین ناظر به تشکیک در لزوم استنتاج کل‌گرایی معنایی از این دو مقدمه است. با بررسی این اعتراضات مشخص می‌شود که فودور و لپور مقدمات استدلال را مطابق با قرائت مدنظر کواین، تفسیر نمی‌کنند. همچنین برخی اعتراضات ناظر به سازگاری نتیجه استدلال (= کل‌گرایی معنایی)، با یکی از مقدمات (= تحقیق‌پذیری) است. با بررسی گام به گام مقدمات استدلال و با صورت‌بندی آنها در قالب زبان منطق جدید، معلوم می‌شود که کل-گرایی معنایی، لزوما نیازمند صدق «تحقیق‌پذیری» نیست. نقش طبیعی‌گرایی در تز کل‌گرایی معنایی بسیار محوری است، چرا که فهم این ادعا که کل-گرایی معنایی، یک آموزه هستی‌شناختی است، صرفا با توجه به طبیعی‌گرایی کواین فهمیده می‌شود. بنابراین برای رسیدن به قرائت مدنظر کواین از تز «کل‌گرایی معنایی» ابتدا می‌باید بعد هستی‌شناختی طبیعی‌گرایی (یا همان هستی‌شناسی طبیعی‌گرا) و در ثانی گام‌های طبیعی-گرایانه کواین به سوی کل‌گرایی معنایی (تز عدم تعین ترجمه و استدلال یادگیری زبان) تبیین شوند. غفلت از بعد هستی‌شناختی طبیعی‌گرایی و نسبت آن با کل‌گرایی معنایی، منجر به برخی از اعتراضات (چامسکی و رورتی) به کل‌گرایی معنایی شده که از این تز قرائتی معرفت‌شناختی دارند. چامسکی و رورتی با نفی تمایز بین کل‌گرایی معنایی (= عدم تعین ترجمه و معنا) و تعین ناقص نظریه، تزی را مورد بررسی قرار می‌دهند که با کل‌گرایی معنایی مدنظر کواین نسبتی ندارد. همچنین غفلت از گام‌های طبیعی‌گرایانه کواین در راه رسیدن به کل‌گرایی معنایی (و غفلت از این نکته که کل‌گرایی معنایی به شکل تدریجی و تکوینی و تطوری رخ می‌دهد) منجر به اعتراضاتی از این دست شده است که: اولا بین تز کل‌گرایی معنایی و اصل «ترکیب‌پذیری معنایی» تعارض وجود دارد، و در ثانی، کل‌گرایی معنایی با رد اصل «ترکیب‌پذیری معنایی» قادر به تبیین واقعیت‌هایی که صرفا اصل «ترکیب‌پذیری معنایی» قادر به تبیین آنها بود، نیست (واقعیت‌هایی چون یادگیری زبان). کواین با نفی تمایز تحلیلی- ترکیبی نیز گامی دیگر در جهت تایید کل‌گرایی معنایی، در مقاله «دو جزم» برداشت. نفی تحلیلیت به ما نشان می‌دهد که نیازی به جهان سوم فرگه‌ای- افلاطونی و جهان ذهن-گرایان،که صدق جملات تحلیلی را تضمین کند، نیست، و این همان دعوی هستی‌شناختی تز «کل‌گرایی معنایی» کواین است.