جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در باره پیشینه نظریه اصالت وجود، از اشخاص متعدد و مکتب‌های فکری متنوعی سخن به میان آمده ولی هیچ سخنی از قطب الدین رازی به میان نیامده است، در حالیکه وی پیش از صدر المتألهین این نظریه را مطرح کرده است. وی در کتاب «لوامع الأسرار فی شرح مطالع الأنوار» بدون اینکه از اصطلاحات خاص این نظریه استفاده کرده باشد تقریری خاص از آن ارائه می‌دهد و در کتاب «المحاکمات بین شرحی الاشارات» تعابیری در تقریر و تبیین اصالت وجود دارد که صدرالمتألهین بعینه از آن تعبیرات برای تقریر و تبیین اصالت وجود استفاده کرده است. بر اساس تقریر قطب الدین رازی از اصالت وجود، ماهیت حقیقتاً و بالذات بر واقعیت خارجی صدق می-کند ولی به هیچ وجه ماهیت در خارج موجود نیست. تقریر خاص قطب الدین رازی از اصالت وجود، پس از حدود دو قرن در آثار صدرالمتألهین با اصطلاحاتی جدید و به نحوی جدّی‌تر به وجود آمد و باز پس از گذشت حدود سه قرن همین تقریر با برهانی جدید که تصویر‌گر مدعاست و با بیانی تحلیلی‌تر در آثار مولی علی نوری و آقا علی مدرس تحقّق یافت. این تقریر از نظریه اصالت وجود، در مقابل سایر تقریرهائی است که در دوره معاصر از این نظریه شکل گرفته است

از آثار دوانی می‌توان دو نظریه در باره وحدت و کثرت استنباط کرد. یکی وحدت وجود و کثرت موجود و دیگری، وحدت وجود و وحدت موجود. این فیلسوف مکتب شیراز، در طرحواره فلسفی- عرفانی خویش، نظریه ذوق‌التاله را تبیین می‌کند و معنای موجود بودن ممکنات را انتساب آنها به حقیقت وجود می‌داند. بدین ترتیب است که انتساب، به عنوان اصطلاحی کلیدی در این باب مطرح می‌شود؛ اصطلاحی که در هر کدام از این الگوها چهره متفاوتی پیدا می‌کند. آیا مراد از انتساب، همان وجود رابط صدرائی یا تجلّی مطرح در نظام عرفانی است؟ آیا آنچه دوانی از انتساب اراده می­کند امری غیر از اضافه اشراقی است؟ در این نگاشته خواهیم دانست که در الگوی نخست، انتساب، غیر از وجود رابط صدرایی و یا نظر عرفاء در باب تجلّی و همچنین، غیر از اضافه اشراقی است. این در حالی است که در دومین الگو، انتساب، دقیقاً همان تجلّی و ظهور عرفاست. در تبیین نظریه ذوق‌التاله دوانی، دیدگاههای مختلفی شکل می‌گیرد. نگارنده ضمن دسته‌بندی این نظرات با تفکیک میان دستگاه فلسفی و عرفانی جلال‌الدین دوانی، اولا تحلیلی از این اختلاف در عبارات ارائه می‌کند و ثانیاً با ریشه‌یابی این گوناگونی در تعابیر، مشکل اساسی را ضعف دستگاه فلسفی دوانی می‌داند و معتقد است نظام فلسفی او این قدرت و قابلیت را نداشته است که اندیشه عرفانی او را به طور کامل و بدون نقص، مبرهن سازد.

صدرالمتالهین در آغازین دوره های تفکر فلسفی اش متأثر از محقق دوانی است. کتاب مبدأ و معاد او شاهدی بر این تأثیر است. او ابتدای بخش مبدأ این کتاب را مطابق با اندیشه اصالت ماهیت و ذوق تأله نگاشته است. این مقاله در نظر دارد در چهار محوراصلی نظریة ذوق تأله را در کتاب مبدأ و معاد صدرا نشان دهد. توحید واجب الوجود و نحوة مواجهه با شبهة ابن کمونه، نحوة موجودیت واجب و ممکنات، چگونگی انتزاع مفهوم واحد از امور متخالف از جمله محورهای مذکور است. مقایسه گام به گام عبارات صدرالمتألهین و محقق دوانی در بحث توحید واجب الوجود به خوبی نشان می دهد که صدرا هم در خود نظریة ذوق تأله و هم در بیان مقدمات آن تا چه اندازه از محقق دوانی بهره برده است. جالب اینجا ست که شارحان و مترجمان کتاب مبدأ و معاد، هیچ یک نه از این تأثیر پذیری سخن گفته­اند و نه از اینکه صدر المتألهین در زمان نگارش این کتاب، فیلسوفی ذوق التأله بوده است سخنی به میان آورده­اند.

اصالت وجود از ارکان بنیادین حکمت صدرایی است. یکی از اشکالات وارد شده به آن این است که اصالت وجود مستلزم واجب الوجود بالذات بودن همة موجودات است. ملاصدرا دو پاسخ به این اشکال داده است: پاسخ نخست بر مبنای تفکیک دو معنای واژة «بالذات» است و توجه به امکان فقری و تفکیک ضرورت ذاتی منطقی و فلسفی، اساس دومین پاسخ صدراالمتالهین به این اشکالند. اکثر متفکران و صاحبان اندیشه پس از ملاصدرا، تنها به یکی از این دو پاسخ توجه کرده‌اند. این در حالی است که چنین رویکردی ناتوان از حل اشکال بوده و طریق صائب آنست که ضمن توجه به هر دو پاسخ، مناط نیاز به علت را از امکان ذاتی به امکان وجودی تغییر دهیم. برای این منظور ابتدا تصویری از مدعای اصالت وجود ارائه، سپس اشکال مشهور شیخ اشراق بر اصالت وجود را طرح نموده و پس از بیان جواب ملاصدرا به آن و مبتنی بر همین جواب، به طرح اشکالِ اصلی که موضوع نوشتار حاضر است، خواهیم پرداخت.

چکیده رساله سریان الوجود یکی از رساله های منسوب به صدرالمتألهین است. از مسائلی که در این رساله مطرح می شود مسأله وحدت و کثرت و معیت قیومیه است. رساله مذکور بر اساس نظریه ذوق تأله و اصالت ماهیت نگاشته شده و از همین جهت است که برخی در انتساب این رساله به صدر المتألهین تردید کرده اند. لیکن باید گفت هماهنگ بودن این رساله با اصالت ماهیت، وجه صحیحی برای این تردید نیست؛ چرا که صدر المتألهین در اوائل کتاب مبدأ و معاد نیز کاملا به سبک ذوق تأله و اصالت ماهیت سخن گفته است. این شواهد، خود، حکایت از آن دارد که وی در ابتداء متأثر از اندیشه های دوانی است. دیدگاه کلان هستی شناختی دوانی از زمان حیات خود او تا عصر صدرالمتألهین، دیدگاهی حاکم است که اکثر متفکرین آن را تلقی به قبول کرده اند. صدرالمتألهین در رساله سریان الوجود از همان ابتدای بحث، این دیدگاه دوانی را مطرح می کند که واجب الوجود عین حقیقت وجود بوده و حقیقت وجود منحصر در واجب تعالی است و ممکنات به سبب انتساب به واجب موجودند که این مستلزم اصالت وجود در واجب و اصالت ماهیت در ممکنات است. با بررسی متون دوانی دو دیدگاه متفاوت و بلکه متعارض در مسأله وحدت و کثرت قابل استنباط است: یکی وحدت وجود و کثرت موجود که تقریر مشهور ذوق تأله نیز همین است و دیگری وحدت وجود و وحدت موجود. دوانی در برخی از متون خود تصریح دارد به اینکه انتساب به معنای تجلّی است لذا در این صورت قائل به وحدت وجود و کثرت ظهورات وجود خواهد بود. این در حالی است که در عبارات دیگری، از موجود بودن ممکنات سخن می گوید. نگارنده معتقد است علّت این ناسازگاری و تعارض در دستگاه فکری دوانی آن است که وی نتوانسته است دیدگاه عرفانی خود را به شیوه صحیحی تبیین فلسفی کند و لذا در تبیین های فلسفی خود در دام کثرت موجود گرفتار شده است. رساله سریان الوجود نیز در تبیین مسأله وحدت و کثرت دچار چنین تعارضی است. در رساله مذکور بحث معیت قیومیه نیز کاملا مبتنی بر دیدگاه انتساب تبیین می شود. صدرا معتقد است که انتساب واجب به ممکنات همان معیت او با ممکنات است و معیت او با ممکنات نیز همان علیت و ایجاد است. به تعبیر خود او این معیت واجب با ممکنات، همان قیومیت واجب تعالی نسبت به ماهیات ممکنات است. در تبیینی که صدرا از معیت قیومیه دارد هم محوریت «انتساب» به چشم می خورد که از اصطلحات کلیدی نظام فکری دوانی است و هم دیدگاه اصالت ماهیت که آن نیز از شاخصه های تفکر دوانی و به طور کلی از شاخصه های مکتب شیراز است. واژگان کلیدی: رساله «سریان الوجود»، نظریه ذوق تألّه، معیت قیومیه، صدرالمتألهین، جلال الدین دوانی

صدرالمتألهین فیلسوفی است که در باب «کلی» ، نحوه و شرائط ادراک آن دارای نظریاتی بدیع است. دیدگاه صدرالمتألهین در باره کلی و نحوه ادراک آن مبتنی بر اموری است که عبارتند از: اصالت وجود، تشکیک وجود، حرکت جوهری و مثل افلاطونی. او در باب ادراک کلی از تعبیر «مشاهده از دور» استفاده می کند که این تعبیر با عنایت به عبارات خود او دارای دو تفسیر است و البته شاید فقط یکی از این دو تفسیر را بتوان رأی نهائی او در مسأله دانست . نحوه ادراک کلی و شرایط این ادراک نیز در آثار او بیانهای متفاوتی دارند. نگارنده با نظر به مبانی صدرا در این خصوص، سعی در جمع این عبارات مختلف دارد و بر این نظر است که ادراک کلی در فلسفه صدرائی امر ذو مراتبی است شامل موارد زیر: ادراک کلی سعی، ادراک کلی مفهومیِ منزه از تخیل، ادراک کلی مفهومی به کمک تخیل و ادراک صورت خیالی قابل صدق بر کثیرین