جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مباحث مهم در اخلاق کیفیت حصول ملکات اخلاقی است. اما متاسفانه از جمله خلاهای مهم در حوزه دانش اخلاق عدم تبیین نظریات اخلاقی بر اساس مبانی نفس شناسی فلسفی است.ابن سینا تاحدودی از این امر مستثنی است. وی همانند سایر اندیشمندان ملکات اخلاقی را اکتسابی می‌داند و برای آن دلیل عقلی و نقلی اقامه نموده است. ابن‌سینا بر مبنای اصول خویش در نفس‌شناسی مانند؛ جوهریت نفس، تجرد ذاتی نفس، روحانیه الحدوث و البقا بودن نفس و حرکت استکمالی نفس به تبیین کیفیت پیدایش و زوال ملکات اخلاقی پرداخته است. وی نفس را جوهرِ مجردِ ذاتی می‌داند که در تعامل با بدن بوده و با استفاده از قوای مختلف، افعالی را از خود بروز می‌دهد که آن رفتار، حالاتی در نفس ظاهر می‌کنند و به علت تکرار آن اعمال و در اثر حرکت، آن حالات در نفس به ملکات راسخی تبدیل می‌گردند که استکمال عرضی نفس را در پی-دارند. اما مبانی انسان‌شناسی ابن‌سینا با ناسازگاری‌هایی همچون: ناسازگاری تجرد نفس با خالی بودن نفس از کمالات، ناسازگاری تجرد نفس با رویکرد اکتسابی بودن بر اساس مفهوم حرکت، ناسازگاری هدف اخلاق با حرکت در اعراض و عدم تغییر در ذات نفس و نیز عدم سنخیت نفس مجرد با بدن مادی مواجه می‌باشد. براین اساس رویکرد اکتسابی بودن ملکات به دلیل ناسازگاری با برخی از مبانی نفس شناسی ابن سینا مورد پذیرش نیست. در این پژوهش تلاش شده است تا ضمن بررسی و نقد رویکرد اکتسابی ملکات اخلاقی رویکردی جایگزین با عنوان نظریه انکشاف در ملکات اخلاقی مطرح شود.

انسان به‌عنوان یکی از اجزا و درواقع مهم‌ترین جزء نظام هستی، موجودی است که در حال حرکت در مسیر الهی و گام نهادن در طریق الهی است. این مسیر حرکت انسان دارای مبدأ و مقصدی است. آنچه در پیش روی انسان قرار دارد مقصدی است که غایت سیر او است. همان نقطه‌ای که هر انسانی در پی رسیدن بدان غایت نهایی است و آن غایت را می‌توان "سعادت" نامید. اما اینکه به‌راستی حقیقت این سعادت چیست و چه می‌تواند باشد؟ مسئله‌ای است که هر علمی دربی پاسخگویی به این سؤال مهم است. با توجه به تمام آنچه در این تحقیق بیان داشتیم می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که سعادت نزد ابن عربی و نراقی متفاوت است؛ اما باکمی دقت تمایز این دو مشهود می‌شود به‌عنوان نمونه درروش تمایز این دو نظریه نمایان می‌شود، به‌نحوی‌که آنچه راه رسیدن به سعادت در نزد علم اخلاق و ملامهدی نراقی است در حقیقت نیمه‌راه نزد عرفا و ابن عربی است و علمای اخلاق ابتدای راه عرفا قرار دارند. همچنین تمایز آن‌ها در نوع نگاهشان، بدین نحو که ابن عربی قائل به این است که شناخت صرف فایده‌ای ندارد، بلکه آنچه صحیح و درست است رؤیت و علم حضوری یافتن است. اما اوج این اختلاف و تمایز در مصداق سعادت خودنمایی می‌کند. ملامهدی نراقی سعادت را در عدالت می‌داند، یعنی اگر شخصی عادل باشد بنا بر همان تعریف وی از عدالت این شخص سعادتمند است. ولی ابن عربی سعادت حقیقی را رسیدن انسان به مقام خلیفه‌اللهی می‌داند، یعنی شخص سعادتمند کسی است که خلیفه الهی باشد و شرط رسیدن به این مقام هم داشتن بیشترین تخلق به اخلاق الله و اتصاف به صفات الله است. کلیدواژه: سعادت، غایت، محی‌الدین ابن عربی، ملامهدی نراقی، عرفان اسلامی، اخلاق اسلامی.

در چگونگی تأثیر تربیت بر اخلاق و امکان تغییر اخلاق دیدگاه های مختلفی از سوی دانشمندان اخلاقی بیان شده است. این امر ارتباط مستقیمی با مسئله ذاتی یا اکتسابی بودن صفات اخلاقی در انسان دارد. از دیدگاه ملامهدی نراقی این مسئله قابل تفصیل است. وی برخی صفات را قابل تغییر و برخی را غیر قابل تغییر می داند و برای این مدعای خویش ادله ای اقامه کرده است. به نظر می رسد این ادله مکفی نبوده، به تبع آن، نظریه ایشان هم قابل قبول نیست؛ بلکه باید قائل به اطلاق شد؛ یعنی تمام صفات و ملکات انسان اکتسابی است و آنها مطلقاً جبلّی نیستند.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.