جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«احباط عمل در آخرت» در نگاه تفسیری ـ کلامی به‌ویژه با تکیه بر ظاهر بدوی آیه: «وَ قَدِمْنا إِلى‏ ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً» (فرقان: 23)، به معنای «ابطال عمل» تلقی می‌شود. این نوشتار روشن می‌سازد «احباط عمل در آخرت» از نگاه قرآن کریم،‌ از سنخ «اظهار بطلان» است، نه «ابطال عمل» به‌معنای «باطل‌ساختن عمل با امحای آثار آن». خصوصیت نو‌آورانه‌ی این نوشته، تحلیل چیستی احباط در آخرت به شکل قرآن‌بنیان بر پایه‌ی مقدمات مأخوذ از آیات است که به مدد آن، بایستگی صَرف آیه فوق از ظاهر صریحش، مستدل می‌گردد. سیر منطقی حل مسئله‌ی پژوهش بدین قرار است: در مرحله نخست مستدل می‌شود: 1. ذات لایتغیر و مشترک میان اسباب حبط، «کفر» است؛2. حقیقت کفر، عبارت است از: باطل و بی‌اثر کردن حق و نعمت؛ 3. میان عمل و جزای اخروی آن از نگاه قرآن، رابطه‌ی این همانی بر قرار است. سپس بر پایه‌ی مقدمات مذکور، مستدل می‌گردد حقیقت احباط در آخرت، اظهار حقیقت عمل کفر ورزیدن، برای انسان مرتکب کفر است که خداوند، آن‌ را با پدید آوردن نشئه‌ی آخرت محقق می‌سازد، نشئه‌ای که باطن عمل انسانِ مرتکب کفرْ که «باطل و بی‌اثرسازی» است در آن نشئه برایش آشکار می‌شود و او، بطلان و بی‌اثری اعمالش را به‌جزای کفر ورزیدن، دریافت می‌کند. این مقاله به روش تحلیلی و توصیفی و با تکیه بر شیوه‌ی تفسیر موضوعیِ آیات ناظر به حبط اعمال سامان یافته است.

آگاهي تفصيلي از چيستي «سياق» در تفسيرِ متن و در مقام سنجش اعتبار تفسيرهايي كه مفسران متن با استناد به سياق ارائه داده‌اند، ضرورتي آشكار است؛ اما آنچه با عنوان تعريف «سياق» در حوزه دانش تفسير متن ارائه‌شده از جهاتي محل نقد و نظر است. در اين نوشتار به روش توصيفي ـ تحليلي تعريف برخي محققان از «سياق» ارائه و بررسي ‌گرديده و چيستي سياق، به‌مثابه نوعي دلالت‌كننده‌ متمايز از ساير دلالت‌كننده‌هاي لفظي روشن مي‌شود. نتايج اين بررسي نشان مي‌دهد که «ساختار كلي كلمات يا جملات» كه در اصطلاح دانش اصول، واجد وضع نوعي است، نمي‌تواند بيانگر چيستي سياق باشد، بلكه «سياق» عبارت است از: «روابط دلالتگر فاقد وضع نوعي كه متكلم ميان اجزاي دلالتگر كلامش ايجاد مي‌كند». كارآمدي اين تعريف در عرصه‌ فهم و نقد استنادات مفسران به سياق ـ براي نمونه، در استظهار متعلق تفكر در آيه 44 سوره نحل ـ در پرتو طرح و نقد ديدگاه علامه طباطبائي و دفاع از صحت ديدگاه مشهور تطيبق و اثبات مي‌شود.

مقاله «بازتأملي در دلالت آية 30 سورة روم بر تغييرناپذيري فطرت»، ديدگاه رايج در تفسير اين آيه را به چالش مي‌کشد و به اين نتيجه مي‌رسد که اساساً اين آيه ناظر به مسئله «ثبات يا تغييرپذيري فطرت» نيست؛ بلکه مراد آيه، نفي هرگونه «تبديل» در «آفرينشگري» خداست و معناي آية فطرت آن است که آفرينش خداوند، قانون‌هايي دارد که هيچ‌گاه دستخوش تبديل نمي‌شود. اين نوشته از ديدگاه رايج در تفسير آيه 30 سوره روم که اين آيه را دال بر تبديل‌ناپذيري فطرت مي‌داند، دفاع مي‌کند و نشان مي‌دهد که اين ديدگاه منافاتي با اثرپذيري فطرت از عواملي چون تعليم، تربيت و رفتار ندارد و از تحقق تغيير در مقتَضَيات ذات فطري انسان نمي‌توان بر تبديل‌پذيري هويت ذاتي فطري انسان استدلال نمود و آيات مسخ، دلالتي بر زوال فطرت در انسان‌هاي مسخ‌شده ندارد و اگر آية فطرت را دال بر نفي هرگونه تبديل از «آفريدن خدا» فرض کنيم، باز هم اين آيه دلالت بر آن دارد که فطرت تبديل‌ناپذير است.

عمل تفسیر با استناد به «منابع تفسیر» انجام می پذیرد. مراد از منابع تفسیر، اموری است که شناخت های لازم درباره معنا و مراد آیات را در اختیار مفسّر قرار می دهد. یکی از مهم ترین منابع تفسیری، روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام، و یکی از منابع در این باب، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام می باشد. این مقاله به بررسی و نقد آرای علّامه شوشتری درباره نمونه هایی از روایات منقول در تفسیر مذکور می پردازد و نشان می دهد ادلّه مورد استناد ایشان برای اثبات مجعول بودن این روایات از قبیل انفراد نقل روایت در منبع شیعی تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام و عدم نقل آن در منابع عامه، ظهور بدوی روایت، مفاد صدر روایت بدون توجه به آنچه در ذیل آن آمده و استبعاد محتوای روایت گرچه ظن به صدور این روایات را کاهش می دهد، اما نمی تواند مجعول بودن آنها را به اثبات رساند و دستمایه این مدعا قرار گیرد که تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه السلام سر تا سر مجعول است.

استنباط مسائل بنیادین دانش مدیریت تفکر از منظر قرآن کریم است. در تحقیق حاضر، ابتدا علم در قرآن کریم به سه قسم: علم حسی، علم غیب، و علم فکری تقسیم می شود و سپس مسائل بنیادین علم فکری مورد بحث قرار می گیرد که عبارت اند از: چیستی و چگونگی فرآیند تفکر، و کیفیت تسلط بر تفکر و اداره آگاهانه و هدفمند آن. نویسنده در مسئله نخست، مباحثی چون: شروط تحقق تفکر، آثار و ثمرات تفکر، و موانع و آفات تفکر را مطرح می کند و در مسئله دوم، چگونگی اداره هدفمند تفکر را با تبیین رابطه حواس و ذهن، ذهن و دل، و ذهن و زبان در پرتو آیات قرآن و بر مبنای معارفی از قرآن که روشنگر رابطه تقوا و تفکر، زهد و تفکر، و ذکر و تفکر و مانند آن است، توضیح می دهد و با استناد به چیستی و چگونگی تفکر، اثبات می کند که زبان قرآن بهترین زبان برای اندیشیدن و تفکر است.

مفهوم لغوی واژه «علم» و معادل های آن، مانند دانش، دانستن و آگاهی، در زبان فارسی و زبان های دیگر مفهومی روشن و بی نیاز از توضیح است؛ ولی این واژه دارای معانی اصطلاحی گوناگونی است که ناظر به مصادیق گوناگون مفهوم لغوی آن است؛ مانند: اعتقاد یقینی مطابق با واقع، مجموعه قضایایی که مناسبتی بین آنها در نظر گرفته شده، و مجموعه قضایای حقیقی که از راه تجربه حسی قابل اثبات باشد. تحقیق حاضر با توجه به مفهوم لغوی «علم» و چشم پوشی از معانی اصطلاحی آن، در مرحله نخست روشن می سازد که آشکارترین مصادیق علم در قرآن کریم نظر به چگونگی پیدایش آن عبارتاند از: علم حسی، علم غیب و علم فکری (علم حصولی نظری) و در مرحله بعد، چگونگی پیدایش علم فکری را که در دانش منطق «علم حصولی نظری (غیربدیهی)» خوانده می شود با تکیه بر استظهار و استنباط چیستی تفکر از قرآن کریم مورد تحلیل قرار می دهد و روشن می سازد که از دیدگاه قرآنی، پیدایش علم حصولی نظری به شی، نتیجه تبین شیء، و تبین شیء، حاصل تبیین ذهنی نشانه های شی با نشانه های آن است.

چیستی تفسیر قرآن یکی از مهم ترین مسائلی است که در حیطة مبانی تفسیر قرار دارد. در علوم قرآن و مقدمات برخی از تفاسیر تعاریفی از تفسیر قرآن ارائه شده است، ولی هیچیک درصدد بررسی دیدگاه خود قرآن دربارة حقیقت تفسیر بر نیامده اند. نوشتار حاضر «چیستی تفسیر» را با رویکردی مصداق شناسانه در قرآن کریم، تحلیل و بررسی میکند. بدین منظور، نخست اثبات میگردد که «تفسیر» در ادبیات قرآن کریم هم مصداق با «تفکر» است و سپس با استنباط و استظهار چیستی تفکر از آیات، چیستی تفسیر شناسایی میشود. تفسیر از نگاه قرآن کریم عبارت است از تبیین نشانه های حق با نشانه های حق تا در عرصة ادراکی شخص تفسیر گر، حق از باطل تبین یابد و علم به حق حاصل آید.

دستیابی به معانی و مقاصد آیات قرآن در گرو تفسیر آیات و تفسیر آیات، در گرو «روش تفسیر» است. در میان روش های گوناگون تفسیری، «روش اجتهادی» از معتنابه ترین روش هاست؛ زیرا در این روش، مفسر از همة ظرفیت های تفسیری برای نیل به معارف قرآن بهره می گیرد. نوشتار حاضر جواز تفسیر اجتهادی را از نگاه آیة تفسیر (آیة 44 سورة مبارکة نحل) تحلیل کرده، نشان می دهد به رغم دیدگاهی که آیة تفسیر را گواه ممنوعیت «تفسیر اجتهادی» می پندارد، این آیه نه تنها بر جواز این روش تفسیری دلالت دارد؛ بلکه از مستندات استوار قرآنی آن است.