جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پشتوانۀ فرهنگی سترگ و توان سخن‌سرایی شگفت، دو عنصر بنیانیِ طریق غریب خاقانی است. پیوند این دو سخنی فاخر با مضامین، تصاویر و تعابیر بدیع و نو به بار آورده است. گستردگی و تنوع از ویژگی‌های بارز پشتوانۀ فرهنگی خاقانی است. او از علومی چون طب، نجوم، تفسیر، تاریخ، جانورشناسی، کانی‌شناسی و ... آگاهی‌های درخور توجهی داشته و در جای جای آفرینش‌های ادبی خود از آن‌ها بهره برده است. قصص انبیا با به برجستگی‌ای که در تفاسیر و تواریخ دارد، بسیار مورد توجه خاقانی بوده است. سرگذشت حضرت ابراهیم(ع) به عنوان یکی از این قصص، جاذبه‌های متعددی برای خاقانی داشته که در این جستار به تبیین و تحلیل آن‌ها پرداخته‌ایم.

لطفا برای مشاهده چکیده فارسی و عربی به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

دشواری و غرابت، صفتی است که از دیرباز دیوان خاقانی بدان موصوف بوده است. بخش قابل توجهی از دشواری های این دیوان، برخاسته از پشتوانه فرهنگی گسترده ای است که شاعر مضامین، تصاویر و تعابیر بدیع و گونه گون را بر بنیان آن استوار ساخته است. طریق غریب خاقانی در سخنوری چنان رقم خورده است که برای دوری جستن از مستعملات، آگاهی های مختلف را با توان هنری خود پیوند می دهد و سخنی پرارج و فاخر می آفریند. استعداد شگرف سخن آرایی و ظرافت خاقانی در به کارگیری این پشتوانه سبب می شود تا سخن او رنگ خشک تعابیر علمی و غیر ادبی را به خود نگیرد. گزاره های پزشکی بخشی از پشتوانه فرهنگی خاقانی است که وی به طور چشم گیری در سخن آرایی از آن بهره گرفته است. طب با وجود پزشکان بزرگی چون زکریای رازی، مجوسی اهوازی، ابوعلی سینا، اسماعیل جرجانی و ... در دوران حیات شاعر، پیشرفت قابل توجهی داشت. پرورش و دستگیری های عمو (کافی الدین عمر) و پسرعمو (وحیدالدین) در این باب نیز خاقانی را بی نصیب نگذاشته بود. همچنین محیط ادبی زمان این شاعر پراطلاع می طلبید که وی فردی عالم و دانشور باشد، خصوصا که رقبا و بلکه خصمان برجسته ای چون ابوالعلاء گنجوی و دیگران را در برابر خود می دید. رسالت این جستار، پژوهش در داروهای حیوانی به عنوان گوشه ای از این گزاره ها است.

دیوان خاقانی شروانی، به منزله جلوه گاه برجسته پیوند فضل و هنر، سرشار از نوگویی و غرابت است. پشتوانه فرهنگی شاعر، چون با طبع نوجو و تخیل غنی او همراه است، به آفرینش تصاویر و ترکیباتی می انجامد که عمدتا مسبوق به سابقه ای نیست. از همین روی، ناسخان نتوانسته اند چندان شایسته به کتابت اشعار او بپردازند و خواسته یا ناخواسته ضبط های نادرستی را وارد متن کرده اند. بخشی از این ضبط های نادرست، که رسم الخط گذشتگان آن را تشدید می کرد، تصحیف هاست. باید تصحیف را ویژگی ای دانست که حتی در قدیمی ترین نسخ خاقانی شواهدی دارد. امروزه نیز، فقط، آشنایی با پشتوانه فرهنگی و هنجارهای هنری ـ سبکی خاقانی است که می تواند ما را در تصحیح اشعار او موفق کند. به هر حال، برآنیم با برآوردن این مهم، به تصحیح مواردی از تصحیفات قصاید شاعر بپردازیم.

علیرغم گذشت بیش از نه سده از یادکرد تشبیه تفضیل در بلاغت فارسی، همچنان همان سخن قدما تکرار گشته و حداکثر نوگوئیهای معاصران این بوده که این تشبیه یکی از ابزار نوسازی تشبیه است. این مقاله با نگاهی تازه به پژوهشی در باب این تشبیه میپرازد، ضمن نقد گزارش صاحبنظران، سیزده ساخت مختلف این تشبیه را معرفی و تحلیل میکند، و سرانجام نیز سخن را با بیان کارکردهای زیبایی شناسی آن به پایان میبرد.

تخیل اصیل، دنیایی نو و دیگرگون برابر دیدگان سخنور ترسیم می کند؛ او ناگزیر است برای هستی بخشیدن به این دنیا، از اسامی و هنجارهای عادی زبان دوری جوید و خود اسم های تازه ای برای نام گذاری آن بیافریند. او همواره از این امکان برخوردار نیست که دست به خلق و ساختن واژه های بسیط بزند؛ بنابراین برای بیان مفاهیم و نویافته های خود از واژه های ساده زبان بهره می گیرد و ترکیبات تصویری و زبانی تازه ای می سازد تا گنجینه زبانی خود را گسترش بدهد. یکی از اساسی ترین شیوه های هنری- زبانی برای غنابخشیدن به گنجینه واژه های یک زبان، تصویرسازی، یعنی آفرینش ترکیب های کنایی و استعاره های بدیع است. مهم ترین کارکرد تصویرسازی و اساسا زبان ادبی در این راستا، آفرینش «نام تصویرها» است؛ نام تصویر نقطه مقابل نام های حقیقی ای است که زبان هنجار می سازد. نام تصویر بر اساس ساختارهای تصویری و زبانی مشخصی آفریده می شود و از گستردگی و بلاغت شگرفی برخوردار است. عواملی مهمی چون غنابخشیدن به گنجینه واژه های زبان، بهره های فرهنگی، رفع برخی از دشواری های متون ادبی و کمک به تحلیل شایسته شخصیت هنرور، بایسته می سازد که فرهنگ نام تصویرهای ادب پارسی نگاشته شود. این جستار ضمن تاملی در هستی شناسی نام تصویر به تبیین وجوه بایستگی این خدمت فرهنگی می پردازد.