جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگرچه امامیه به پیروی از اهل‌بیت(علیهم‌السلام) به فاعلیت حقیقی و نفی جبر باورداشته‌اند، اما متکلمان امامیه در ادوار مختلف تاریخی قرائت‌ها و تبیین‌های متفاوتی از نحوۀ فاعلیت انسان ارائه داده‌اند. در مدرسۀ حله که روش کلامی و مفاهیم پایه متکلمان به فلسفه نزدیک شد، تبیین متکلمان از فاعلیت نیز تغییر کرده است. این نوشتار سعی دارد تا نشان دهد اگرچه متکلمان حله با اثبات قدرت بر فعل و ترک پیش از انجام فعل و اراده‌ای که مخصص قدرت است، نقش انسان در پدید آمدن افعال را تأکید کردند، اما از سوی دیگر با پذیرش الگوی علّیت فلسفی، از دیدگاه متکلمان پیش از خود فاصله گرفتند. در تبیین متکلمان حله از یک سو قدرت و اراده انسان در یک نظام طولی معلول اراده و قدرت حق تعالی است و از سوی دیگر علت تامه برای صدور فعل تلقی می‌شود که لازمۀ این دیدگاه، صدور ضروری فعل خواهد بود.

رسول خدا  در احادیث فراوانی از جانشینان پس از خود سخن رانده‌ و برای معرفی آنان از واژگان مختلفی بهره جسته‌اند. کلمه «خلیفه» یکی از واژگان مورد اشاره در احادیث نبوی ثبت شده در کتاب‌های فریقین برای معرفی جانشینان ایشان است که به صورت مطلق بر خُلَفا تطبیق شده است. شناسایی جانشینان پیامبر  مبتنی بر شناخت ویژگی‌های جانشین است تا در نتیجه بتوان جانشینان حقیقی را از دیگر مدعیان خلافت جدا کرد. رابطه معنایی یک واژه با واژگان مرتبط آن شامل مترادف، متضاد، مشابه، اعم، اخص و دیگر موارد می‌شود. نگاشته حاضر به روایات مشتمل بر واژه خلیفه و مشابه‌های آن می‌پردازد. روایات دارای واژه خلیفه و مشابهاتش، هر چند توسط دانشمندان بررسی شده اما تاکنون همه این واژگان با استفاده از گونه‌های ارتباطات معنایی کلمات با یکدیگر بر مصادیق حقیقی خود تطبیق نشده است. واژگان مشابه خلیفه مانند «امام» در واقع، مقام‌های جانشینان رسول خدا  است. بررسی لغات مورد بحث از کتاب‌های معتبر اهل لغت مثل العین و معجم مقاییس اللّغه صورت می‌گیرد. واکاوی کلمات مورد اشاره، نتایج دیگری را نیز در مباحث «امامت» در بر دارد و آن این است که ویژگی‌های خلیفه را روشن می‌سازد. نتایجی که به طور مشخص، منصوص‌بودن خلیفه، عصمت، علم و افضلیت اوست؛ بنابراین، خلیفه مطلق پیامبر  دارای این ویژگی‌ها نیز هست. در نهایت با توجّه به مباحث لغوی و نتایج آن در فصل دوم و سوم و همچنین احادیث رسول خدا  در تعیین خلفای خود در فصل چهارم، امامان دوازده گانه شیعه  مصادیق جانشینان واقعی ایشان هستند.

امامیه و زیدیه در کنار اختلافات با یکدیگر که واگرایی دو گروه از یکدیگر را به دنبال داشت، اشتراکاتی را نیز دارند که سبب هم‌گرایی آن‌ها شده است. این نوشتار با انتخاب بازۀ زمانی عصر حضور ائمه و بخش‌های آغازین غیبت صغری، مناسبات علمی ـ فرهنگی امامیه و زیدیه را بررسی می‌کند. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد که امامیه و زیدیه تعاملات علمی خوبی را بهویژه در زمان صادقین داشته‌اند. هرچند اختلاف در پاره‌ای از مسائل اعتقادی از جمله امامت و ویژگی‌های امام، سبب بروز مناقشاتی میان دو گروه شد. این اختلاف دیدگاه به‌مرورزمان و با هویتبخشی به زیدیه در کتب ردیه نویسی علیه امامیه شکل تازه‌ای به خود گرفت. اگرچه امامیه در عرصۀ ردیهنویسی بر زیدیه پیشتاز بوده است. با این ‌وجود در بازۀ زمانی مورد نظر دو گروه آثار انتقادی چندانی علیه یکدیگر ارائه نداده‌اند. روی‌گردانی دو گروه از مذهب یکدیگر از دیگر پدیده‌های فرهنگی میان دو فرقه است که در این بازۀ زمانی شاهد آن هستیم.

پژوهش حاضر به بررسی آرای کلامی شیخ حرّ عاملی می‏پردازد، شیخ حرّ عاملی یکی از علمای بزرگ امامیه است که در حوزه‌های مختلف علمی از جمله اعتقادات، صاحب فکر و اندیشه است، روش شیخ حر، روشی نص‌گرایانه است و جزء اخباریان به حساب می‏ آید، نص‌گرایان در طول تاریخ کلام، اگر چه جریانی پر طرف‌دار و تاثیر گذار بوده‌اند، اما در قرون اخیر هم‌زمان با تلاش عقل‏گرایان در ارائه روش فلسفی و جایگزنی آن در علم کلام، روش آنان دچار نوعی فراموشی شده و از اساس مورد بی‌اعتنایی قرار گرفته است، آنان با هدف صیانت از آیات قرآن و احادیث معصومین و بهره‌گیری حداکثری از آن در اثبات مسائل کلامی و حل مشکلات اعتقادی، آثاری تولید کرده‌اند که امروز از آن آثار صرفا به عنوان کتب حدیث و جوامع روایی یاد می‏شود، بی آن که روش تدوین آن مورد توجه باشد. این تحقیق در راستای بررسی و تحلیل دیدگاه‌های اعتقادی نص‏گرایان و متد آنان در پیش‏برد علم کلام شکل یافته و گوشه‌ای از تلاش‌های علمی آنان در کلام امامیه و احیای علوم اهل بیت ? را به نمایش می‌گذارد. شیخ حرّ عاملی علاوه بر فقه، در زمینه‌هایی چون حدیث،کلام، رجال، درایه، اصول، منطق، ریاضی، شعر و ادب و غیره دارای تألیفات ارزنده‌ای است. عمق خاطر، قوت استدلال و تخصص او در حوزه‌های گوناگون علوم اسلامی باعث شده در ارائه مفاهیم و معارف دینی همه جانبه‌نگر و دارای بیانی روشن باشد و آشنایی با تفکر او تصویر مناسبی از روش نص‌گرایی و منابع شناخت در نظر نص‌گرایان را نیز به دست دهد، چرا که وی علاوه بر طرح و حل مباحث کلامی، به تبیین روش آنان در حل مسائل نیز پرداخته و حیطه حجیت عقل و نقل از منظر آنان را روشن ساخته است.در این تحقیق ابتدا به دیدگاه شیخ حرّ نسبت به کلیات علم کلام و روش او در استفاده از منابع پرداخته شده است، سپس موضع وی در قبال منابع شناخت بررسی شده و دیدگاه‌های اعتقادی وی در اهمّ مسائل کلامی کنکاش شده است. مهم‌ترین نتایج این تحقیق اثبات این مطلب است که شیخ حرّ جزء متکلمان و صاحبان اندیشه و اثر در علم کلام است و با روشی اجتهادی و به دور از تعصب، موضع عقل‏گرایان را به چالش کشیده و بهره‌گیری از کتاب و به خصوص سنت را تقویت کرده است.

چکیدهدر فرهنگ ما همواره شهید ثانی به دانش فقه مشهور بوده‌ و ابعاد فکری و کلامی ایشان، چنان که باید مورد تحقیق قرار نگرفته است. شهید از منظر فقهی کاملاً همسو و هماهنگ با مدرسه فقهی حلَه هست و در قالب و قامت شارح و مفسر بزرگ آثار فقهی چند تن از شاگردان مدرسه حلَه نمودار می‌شود. اما از منظر کلامی و اعتقادی میان ایشان و متکلمین رسمی مدرسه حلَه و فقهای آن تفاوتی چشمگیر وجود دارد که جز با رجوع به میراث کلامی شیعه در گذشته‌های دورتر قابل تحلیل نیست. این پژوهش با ورود به عمق آثار و جمع آوری اندیشه‌های کلامی شهید ثانی نشان داده است که شهید ثانی به مباحث عقلی، اعتقادی و معرفت‌شناسی علاقه وافر داشته و در این راه از کوچکترین سعی و تلاشی فرو گذاری نکرده است. در این بین بیشترین دغدغ? شهید ثانی مباحث روش‌شناسی و ایمان‌شناسی است که در تمام دوران حیات علمی ایشان نمود داشته است و در آثار کلامی و غیر کلامی ایشان بروز کرده است. همچنین نشان داده‌ایم که این تفاوت شهید با طریقه و روش دیگر متکلمین و فاصله گرفتن ایشان به مبانی معرفت‌شناختی کلام اسلامی و شهید ثانی باز می‌گردد.

چکیده علی‌بن‌إبراهیم فرزند إبراهیم بن هاشم، اولین نشر دهنده حدیث کوفه در قم، از محدثان بزرگ امامیه درنیمه دوم قرن سوم است. نقش وی در انتقال میراث حدیثی بر کسی پوشیده نیست اما مطالعه آثارو اندیشههای وی نشان میدهد علی‌بن‌إبراهیم تنها یک محدث صرف نیست بلکه دارای یک منظومه فکری و کلامی است . بررسی دیدگاههای او در مسائل مختلف کلامی نشان دهنده گرایش وی به جریان کلامی هشام بن حکم در کوفه است.به بیان دیگر علی‌بن‌إبراهیم علاوه بر جنبه محدث بودن به عنوان یکی از حلقه‌های واسطه‌ای است که تعالیم جریان فکری کوفه را به مدرسه قم پیوند زده و منتقل نموده است .بر این اساس در این تحقیق ضمن بیان شواهد و دلایل کلامی بودن شخصیت علی‌بن‌إبراهیم به آرای کلامی ایشان در حوزه‌های خداشناسی، راهنما شناسی و فرجام شناسی پرداخته‌ایم. کلید واژه: علی‌بن‌إبراهیم، کلام امامیه، خداشناسی، راهنما شناسی، فرجام شناسی.?

نظریه کسب از سوی متکلمان اشعری برای تبیین ارتباط فعل اختیاری انسان (فاعل) و خدا ارائه شده است. بر اساس این نظریه افعال اختیاری، مانند سایر مخلوقات با اراده و قدرت الهی خلق شده و نقش انسان در افعال خویش تنها به عنوان کاسب تعریف می شود. این نظریه مبتنی بر مبانی متعددی است که با پاره ای از اصول فلسفی در تعارض می باشد. فخررازی با وجود همراهی با بسیاری از مبانی کلامی اشاعره و حتی اعتقاد به مخلوق بودن افعال عباد و عدم استقلال انسان در فعل خویش، به دلیل پذیرش آموزه های فلسفی، تقریری متفاوت از نظریه کسب ارائه نموده و در مواردی نه تنها از قبول نظریه کسب خودداری کرده بلکه این نظریه را اسمی بدون مسمی معرفی می کند.