جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سورۀ توحید، محفوف در مضامین عمیق فلسفی و هستی‌شناسانه است، که با توجه به سنخ استدلالی آن، تفاسیر فلاسفه اسلامی، مستمسک خوبی برای فهم می‌باشد. پژوهش حاضر در پی آن است که استدلال ها و نکات مربوط به «لم یولد» را، از منظر فلاسفه اسلامی (با محوریت تفاسیر هستی‌شناختی ابن‌سینا، ملاصدرا و علامه طباطبایی)، مورد تحلیل مستقل و نقد تطبیقی قرار دهد. روش پژوهش، تحلیلی- توصیفی است. در طول پژوهش از نماد ها و جداول برای بازنویسی منطقی استدلال ها بهره گیری شده است. مبتنی بر یافته های پژوهش، استدلال ابن‌سینا [نفی مولودیت خداوند، مبتنی بر ناسازگاری لذاته بودن با مولودیت و نیاز به غیر]، جامع نمی‌باشد؛ این استدلال، با لحاظ مقدمات دیگر قابلیت اصلاح و تقریر نو دارد. استدلال علامه طباطبایی [نفی مولودیت خداوند، مبتنی بر ناسازگاری صمدیت با مولودیت و نیازمندی]، بدلیل متفرع شدن بر «صمدیت» قابلیت نقد دارد. با ملاحظه انتقادی- ترکیبیِ استدلال ابن‌سینا و علامه طباطبایی می‌توان استدلال جدیدی را سامان داد. استدلال اول ملاصدرا [ نفی مولودیت مبتنی بر تناقض مابین اقدم بودن واجب با تقدم والد]، بدلیل دخالت غیر ضروریِ مساله «اولویت»، قابل نقد و اصلاح است. استدلال دوم ملاصدرا [نفی مولودیت بدلیل استلزام امکان] پسندیده است.

فرزند داشتن خداوند، از مباحثی است که در ادیان و مذاهب مختلف مورد توجه می باشد. مسئله تحقیق، آن است که، «فرزندآوری خداوند» ـ با مبانی برهانی ابن‌سینا، ملاصدرا و علامه طباطبایی پیرامون آیه ۳ سوره توحید ـ چگونه قابل بررسی است؟ روش تحقیق حاضر، تحلیلی ـ توصیفی است که در طول پژوهش، از بازنویسی و واضح‌سازیِ استدلال‌ها، در قالب جداول و گزاره‌های منطقی بهره‌گیری شده است. مبتنی بر یافته‌های تحقیق، ابن‌سینا بر اساس «لزوم ماهیتِ مشترک مابین والد و مولود» فرزندآوری خداوند را باطل می داند. ملاصدرا سه استدلال مطرح می کند؛ استدلال اول دارای ضعفِ «تبیین ناکافی مقدمه» است. استدلال دوم، با مبانی ایشان در باب حرکت جوهری عالم و دوام فیض ناسازگار می باشد. استدلال سوم ایشان، در مقام مقایسه، تناسب بیشتری با مبانی حکمت متعالیه دارد. استدلال علامه‌طباطبایی مبتنی است بر ناسازگاریِ فرزندآوری با صمدیت، که نسخه تکمیلی استدلال [بر اساس وجوبِ وجود خداوند] ارائه شده است.

«از خودبیگانگی» یا الیناسیون (alienation) از بحث‌های مهم انسان‌شناسی، در طول سده‌های اخیر بوده است. غالب اندیش‌مندان اخیر، بر جنبه منفی آن تمرکز داشته‌اند، لیکن می توان جنبه‌های مثبتی نیز در آن فهم نمود. در سنت عرفانی و حکمی اسلامی، تبیین‌هایی برای «از خود بیگانگی مثبت» در مقابل خداوند، در مورد کلید واژه فنا مطرح شده است. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که ارتباط میان «از خودبیگانگی مثبت» و «مسئله فنا» در آثار عرفانی-حکمی اسلامی چگونه قابل تبیین است؟ روش پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی است. عرفا و حکمای اسلامی متقدم و متاخر، با اقتباس از برخی آیات قرآنی (هم‌چون قصص آیه 88، بقره آیه 156، غافر آیه 16، محمد آیه 19 و ...) نظریاتی را در این زمینه مطرح کرده‌اند. در این آثار (از دو منظر توصیفی و توصیه‌ای)، فنای در خدا، با فراموش‌کردن خود (از خودبیگانگی مثبت) همگام شده است. بررسی ها نشان می دهد که نوعی ارتباط مستقیم و معنادار میان «از خود بیگانگی مثبت»، «فنای در خداوند»، «غیبت از خود و ماسوای خداوند» و میان «مراتب کمال» وجود دارد. مرتبه نهایی فنا که توام با بقاست، مستلزم از خودبیگانگی کامل می‌باشد؛ بر همین اساس، وجوه توصیه به «فنا و از خودبیگانگی مثبت»، بر محور «سیر مراتب کمال» و «بقای نهایی» قابل فهم است.

از اعتقادات مشترک همه مسلمین، عصمت انبیای الهی است. هر چند مذاهب مختلف، در میزان برخورداری انبیا از این موهبت الهی اختلاف دارند ولی همگی بر یک نقطه مشترک اتفاق دارند که همان عصمت از کفر -قبل و بعد از نبوت- است. با این حال بدلیل ظاهر برخی آیات الهی، ابن­تیمیه حرانی کفر حضرت شعیب(ع) و سپس با استفاده از ظاهر آیات دیگر، حکم خود را به سایر پیامبران تعمیم داده است. سؤال این است که آیا برداشت ایشان منطبق با واقعیت و دیدگاه سایر اندیشمندان مسلمان است یا خیر؟ این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و بررسی تفاسیر فریقین و اظهارات سایر دانشمندان به این نتیجه می­رسد که پاسخ سؤال مزبور منفی بوده و همگی با بیان وجوه مختلف در آیات مورد نظر، بر عصمت مطلق انبیا(ع) از کفر مهر تأیید زدند.

از محورهاي مهم در زمينة انسان‌شناسي، اخلاق و فلسفه تصميم، بحث از ملکات نفساني است که در آن، «مفهوم‌شناسي و تبيين دقيق تعريف ملکه» بر ساير مسائل تقدم دارد. تفحص در آثار فلاسفه و حکماي اسلامي، بيانگر وجود اختلافاتي در تعريف «ملکه» بوده است. اين پژوهش، به دنبال آن است که ابتدا تعاريف موجود از ملکه در آثار فلاسفه و حکماي اسلامي را کشف و دسته‌بندي نمايد. سپس، ضمن بررسي تطبيقي و مقايسه‌اي تعاريف، به تحليل نوع اختلاف و ترابط معنايي آنها بپردازد. روش پژوهش، توصيفي ـ تحليلي است. مبتني بر دستاوردهاي پژوهش، تعاريف موجود از ملکات در قالب شش دسته و بر مبناي اين ملاک‌ها قابل تبيين است: 1. رسوخ، 2. سرعت زوال، 3. استقرار در موضوع، 4. امکان مفارقت، 5. ثبوت، 6. سختي زوال. طبق بررسيِ تطبيقي و مقايسه‌اي، اين تعاريف و ملاک‌ها، علي‌رغم اختلافات، به‌طور‌کلي بي‌ارتباط و مباين از هم نيستند؛ بلکه نوعي ترابط معنايي بين آنها وجود دارد. ملاک‌ها، به پايه و غيرپايه تقسيم مي‌شوند. برخي از اين ملاک‌ها، هم‌ارزش برخي ديگر بوده و برخي به نسبت سايرين، رابطه علّي ـ معلولي دارند. اين تبيينات از ترابط معناييِ ملاک‌ها، منجر به يک مدل مفهومي در پژوهش شده است.

خانواده به‌عنوان نخستین و مهم­‌ترین نهاد اجتماعی، بنیاد سعادت و شقاوت انسان است. این نهاد، حداقل از دو رکن زن و مرد تشکیل می­‌گردد که در رابطه و تعامل با یکدیگرند. در دین مبین اسلام، روابط حاکم در خانواده بر اساس اصول انسان‌شناسانه‌­ای تعریف شده است که رعایت این اصول در سعادت اعضای آن مؤثر است. پژوهش حاضر، در پی پاسخ به این سؤال است که علامه طباطبایی در تفسیر المیزان اصول انسان‌شناسانه­ مرتبط با بحث خانواده را چگونه تبیین ­می­‌کند؟ این تحقیق به روش توصیفی- تبیینی انجام شده است؛ از این رو با جستجو در کتابخانه­ها و مطالعه و بررسی متون دینی و پژوهش­‌های همسو و ...، این نتیجه حاصل شد که علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، حیات اجتماعی انسان، نیاز به شریعت الاهی، ریشه شناسی ازدواج و مبانی تربیتی انسان را به‌عنوان اصول انسان‌شناسانه مرتبط با خانواده می­‌داند.

پژوهش حاضر درپی تبیین چیستی و چرایی بحث از «فلسفه فعل انسان» و «بهره‌گیری از رویکرد ارائه مدل‌های مفهومی» است. برمبنای این دو، مسئله نهایی موردبررسی، تبیین نظریه ملاصدرا در باب فلسفه فعل است که مشتمل بر سه سؤال اساسی است؛ بررسی فرایند صدور فعل از انسان و اینکه چه مبادی معرفتی و غیرمعرفتی‌ای در آن فرایند دخیل است؟ این پژوهش از نوع «تحقیقات بنیادی» است که در آن از روش «تحلیل محتوا» استفاده شده است. برمبنای مسائل، این مقاله از سه بخش اصلی تشکیل یافته است: ۱٫ فلسفه فعل؛ ۲٫ رویکرد ارائه مدل‌های مفهومی در فلسفه؛ ۳٫ فلسفه فعل انسان ازمنظر ملاصدرا برمبنای رویکرد ارائه مدل‌های مفهومی. در شئون گوناگون زندگی انسان، «فعل» جایگاه ویژه‌ای دارد و همین مطلب، ما را به سمت ایجاد مطالعات منسجمی حول «فلسفه فعل» سوق می‌دهد؛ ازسویی، اغماض مطالب فلسفی و از‌سوی‌دیگر، کارآمدی مدل‌های مفهومی در روان‌سازی و شفاف‌سازی مطالب رهنمون‌گر ما در بهره‌گیری از مدل‌های مفهومی در عرصه فلسفه است. برمبنای آثار ملاصدرا، از مراحل صدور فعل، تقریرات مختلفی می‌توان ارائه داد که قابل تبیین اجمالی و تفصیلی هستند. مبادی معرفتی شامل حواس ظاهر، حس مشترک، خیال، وهم، حافظه، متصرفه و قوه عاقله و همچنین مبادی غیرمعرفتی شامل ملکات، خواطر(الهام ملک‌ ـ وسواس شیطان)، گناه، تعصب، عادت و طبیعت است.

زمانی که فلسفه غرب در عصر ظلمت به سر می برد، برخی فیلسوفان مسلمان با درک عمیق فلسفه و به کارگیری آن در حوزه اسلامی به نوآوری‏هایی دست یافتند. علاوه بر این، توانستند بر اندیشمندان ادیان مختلف نیز تاثیرگذار باشند. ابن‏سینا و ابن‏رشد را می توان نمونه آشکاری برای تأثیرات مختلف در حوزه یهودیت به حساب آورد. این پژوهش که با شیوه توصیفی-تحلیلى نگارش یافته به واکاوى دیدگاه‏هایابن‏سینا و ابن‏رشد درباره خردورزی در اصول و آموزه های دینی پرداخته و تأثیر آنها را بر ابن‏میمون یهودی مورد واکاوی قرار می‏دهد. ابن‏سینا به عنوان فیلسوفی عقل‏گرا توانست مبانی دین را به روش عقلی اثبات نماید و علاوه بر این، ابن‏رشد به مواردی جزئی‏تری مانند تأویل نیز پرداخت. در نتیجه، هر یک از ابن‏سینا و ابن‏رشد توانستند بر یهودیت به ویژه ابن‏میمون در ارتباط میان عقل و دین تأثیرگذار باشند.

«فلسفه تصمیم» از مباحث مطالعاتی جدید است. در همین راستا، ارائه تحلیل منسجم و یکپارچه از «فرایند اثرگذاریِ گرایش‏های ‌فطری در تصمیم‌گیری»، مبحثی نو و حایز اهمیت است. مسئله پژوهش حاضر این است که: از نظرگاه علامه طباطبائی، گرایش‏های ‌فطری در تصمیم‌گیری انسان چه نقشی ایفا می‌کنند؟ مبتنی بر روش تحلیل محتوا و اسنادی، بررسی آثار علامه طباطبائی ما را به این نتایج رهنمون می‌کند که از منظر توصیفی، این گرایش‏ها، با واسطه کشش‌هایی که در فرد ایجاد می‌کنند، در تصمیم‌گیری انسان‌ها اثرگذارند. دو متغیر «میزان ظهور» و «میزان حضورِ» گرایش‏ها – با تأثیر ذومراتب و مشکک- در این زمینه تعیین‎‌کننده‌اند؛ ارائه مدل مفهومیِ «مؤلفه‌های تأثیر تشکیکیِ یک گرایش ‌فطری در تصمیم‌گیری» ماحصل این تحلیل است. از منظر توصیه‌ای، این گرایش‏ها، «سنجه» برای تصمیم‌گیری هستند. در بررسی مصداقی، کارکردهای چند نمونه از گرایش‏ها (گرایش به حقیقت، گرایش به کمال ‌مطلق و گرایش به زیبایی) مورد تحلیل قرار گرفته‏اند. به فراخور بخش‌های پژوهش، از مدل‌های مفهومی و همچنین نمادگذاری‌های متعدد در جهت ارائه تحلیلی دیدگاه‌ها بهره‌گیری شده است.