جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله با روش تحلیل گفتمان انتقادیِ لاکلاو و موفه به بررسی مجموعه برنامه­های پرگار(شبکه بی­بی­سی فارسی) می­پردازد و می­خواهد نشان دهد که چگونه در این برنامه­ها نوعی «پلورالیسمِ اجماع-بنیاد» پیش­فرض گرفته می­شود که به ترس از تفاوت­ها منتهی می­شود. مسأله مقالۀ حاضر این است: چرا پلورالیسم آنتاگونیستی به روایت لاکلاو و موفه در برنامه­های پرگار مسکوت گذاشته شده است؟ پلورالیسم اجماع-بنیاد بر «شباهت های فرهنگی» تاکید می­کند، اما پلورالیسم آنتاگونیستی به «تفاوت­ها» معطوف است. یافته­های پژوهش حاضر نشان داد که در برنامه­های پرگار با تاکید بر شباهت­محوری، ادیان ابراهیمی در برابر ادیان شرقی جایگاه فروتری می­یابد؛ «توحید» در برابر «شرک» به ضد ارزش تبدیل می­شود و اسلام با مفهوم «شهروند جهانی» در تعارض قرار می­گیرد. اسلام­هراسی جایگزین کمونیسم­هراسی در جنگ سرد می­شود. لاکلاو و موفه معتقدند که پلورالیسمِ اجماع-بنیاد همچون فراروایت پاسخگوی جهان پیچیدۀ معاصر نیست. باید بجای یکدست­سازیِ صوری، به تفاوت­ها اجازۀ ظهور داد.قاطبۀ کارشناسان پرگار رویکردی یکجانبه به مفهوم پلورالیسم دارند و چندان به پیش­فرض­های خویش همچون باور به چندصدایی، حرمت­نهادن به ادیان و فرهنگ­های بومی پایبند نیستند. در تمامی این برنامه­ها هژمونی لیبرالیسم غربی مسلم گرفته شده است.نگارنده، فراسوی دوقطبی لیبرالیسم-کمونیسم، راه سومی را پیشنهاد می­کند که از آن به پلورالیسمِ آنتاگونیستی تعبیر می­شود.

مسألۀ اصلیِ مقالۀ حاضر این است که چه رابطه­ای میان مفهوم فوکویی از قدرت با مفهوم کیچ در رمان بار هستی اثر میلان کوندرا وجود دارد؟ به عبارت دیگر، پرسش محوری این است که چگونه ظهور کیچ ملازم است با مفهوم قدرتِ منتشر در جهان مدرن؟ یکی از اهداف این مطالعۀ تطبیقی که بر خوانشِ فوکویی از رمان بارِ هستی(کوندرا) متمرکز شده، این است که بدون فراروی از مفهوم سنتیِ قدرت نمی­توان پدیدۀ کیچ را در کوندرا توضیح داد. چنین دریافت متفاوتی از قدرت را فوکو در اختیار ما می­نهد. فوکو و کوندرا از قدرتِ بدون سوژه سخن می­گویند: امپراتوری نگاه خیره. در نگاه آنان، مفهوم قدرت/کیچ به فراسوی دوقطبیِ لیبرالیسم-کمونیسم ارجاع دارد. در این مقاله، از تقابل مفهوم قدرتِ مکان­زدایی­شده در برابر قدرت متمرکز، زیبایی شناسیِ اتفاق در برابر زیبایی­شناسی همگانی، امر تکین در برابر یکسانیِ هستی­شناختی، مؤلف­محوری در مقابل مرگ مؤلف، بحث می­شود. این دوقطبی­ها، محصول چرخش مفهوم قدرت در جهان مدرن است. بنابراین، یکی از اهداف پژوهش حاضر، نشان­دادن پیامدهای قدرت مدرن در چهار بُعد سیاست-زیبایی­شناسی-هستی­شناسی-ادبیات است. کاربرد این مقاله، از یکسو، نشان­دادن اهمیت نقد فلسفی در تحلیل رمان و از سوی دیگر، پیوند اندیشۀ پست­مدرن با رمان­های کوندرا است.

ابن ­حبیب­ نیشابوری در کتاب خویش – که ذیل ادبیات صوفیانه دسته ­بندی می­شود- اقسام معانی جنون را برمی ­شمرد؛ در این طبقه­ بندی، هرگز جنون، بیماری پنداشته نمی­ شود و نقطۀ مقابل خردمندی نیست. دیوانه کسی است که سبکی متفاوت از زندگی همگانی را برمی­گزیند و هنجارهای رسمی را زیرِ پا می­نهد. بدین­ترتیب، دیوانه همچون نقاد اجتماعی-سیاسی بازنمایی می­شود. دیوانگی، زبان حاشیه ­نشینان و مطرودان است. از این­ روست که همواره شکل طنز و هجو به خود می­گیرد و سلسله مراتب معرفتی-اخلاقی را باژگونه می­سازد. فوکو نیز گفتمان روانپزشکی که تحت کردارهای شکاف­ انداز، دوقطبیِ «عقل-جنون» را برمی­ سازد و کردار اندیشیدن به شیوۀ متفاوت را منتفی می­ سازد، به نقد می­ کشد. از دید فوکو، روانپزشکی ابزار کنترل اجتماعی و حذف سوژه ­های تکین است. این رهیافت، نگاه فوکو را به فهم ابن­ حبیب نیشابوری از جنون نزدیک می­کند. البته برخلاف ابن­ حبیب نیشابوری، فوکو از هرگونه تفسیر رمانتیک یا ذات­گرایانه از یک باطن معصومانه امتناع می­ورزد. فوکو، هرگونه بازگشت به گفتمان ­های پیشامدرن را همچون رهیافتی ارتجاعی نفی می­کند. او به مفهوم جنون توجه می­نماید از این حیث که شکلی از سیاست­ ورزیِ غیررسمی را ممکن می­کند: نوعی اِعمال قدرت از پایین به بالا، فراروی از کردارهای تقسیم­ کننده. به عبارتی دیگر: فراسوی نیک-بد یا صدق-کذب. اما ابن حبیب نیشابوری، در چارچوب گفتمان صوفیانه، از زبان شیدایان یک گفتمان هژمونیک علیه گفتمان فلسفی می­سازد. مقالۀ حاضر با مقایسۀ دیدگاه ابن حبیب ­نیشابوری با فوکو می­کوشد از شباهت­های ظاهری به تفاوت­های گفتمانی برسد.

اندیشمندان قرن نوزدهم، همواره بر نقش محوری تولید در آفرینش جهان انسانی تأکید می­کنند. در این میان، مارکس با واسازی مفهوم تولید سرمایه­داری، آن را از قید سود و انباشت سرمایه جدا می­سازد و بدان صورتی زیبایی­شناختی می­بخشد. مارکس، شرایط زندگی انسانی را تحت نظام تولید تبیین می­کند و مقولۀ مصرف را امری انفعالی و متعلق به جهان حیوانی می­داند. در واقع، در گفتمان مارکسیستی، مصرف­کنندگان همچون موجوداتی فریب­خورده و ازخودبیگانه تصور می­شوند که در نمایش اوهام کالاهایی غرق شده­اند که ساختۀ دست خودشان است. از دید مارکسیسم، مصرف، سایه و انعکاسی از تولید است و «شیوۀ تولید» به نحو پیشینی «شیوۀ مصرف» را نیز تعیین می­کند. اما دوسرتو در سنت پست­مدرن، معتقد است اگرچه خانه از آنِ دیگران است، اما کردار سکونت از آنِ ماست؛ بقول دوسرتو، مصرف­کننده، با «شیوه­های کاربرد متفاوت» در فرآیند تولید کالاها مشارکت می­جوید و بدین­ طریق، مصرف­گرایی، ماهیت مستقل خویش را در برابر نظام تولید حفظ می­کند و خود را همچون «تولید ثانوی» به نمایش می­نهد. اگر مارکس از «تولید به­مثابۀ آفرینش زیبایی­شناسانه» سخن می­گوید، در گفتمان پست­مدرن، کنش زیبایی­شناختی، به قلمروی مصرف نیز سرایت می­کند و امر روزمره و انسان معمولی، آبستن زیبایی می­شود. اعتقاد به مصرف ­زیبایی­شناختی بدین ­معنا است که توده­ها نیز در کنش­های روزمرۀ خویش، دارای خلاقیت و قدرت و نیروی مقاومت هستند و سهم برابر با تولیدکنندگان در آفرینش زندگی دارند.

در این مقاله سعی شده است مفهوم شبان کارگی و رابطه آن با انکار یا آفرینش سوژه تشریح گردد. فوکو همچون نیچه با تقلیل اخلاق شبانی به خواست قدرت و اعمال سلطه، غایت چنین اخلاقی را انکار سوژه و نیست انگاری می داند که در شکل نفی زندگی و کین توزی به هرآنچه نیرومند و سرشار است، به نمایش نهاده می شود. شبان، سوژه مسیحی را به ابژه معرفتی تبدیل می کند. او مدعی است می خواهد سوژه ها را بشناسد برای اینکه بتواند از آنها مراقبت کند. نتیجه اما از دید فوکو چیزی مخاطره آمیز است: تبدیل سوژه ها به موجوداتی وابسته و مطیع که از هر گونه زایش و آفرینشی عاجز اند. نگارنده با رویکردی انتقادی می کوشد نابسندگی چنین روایتی از اخلاق مسیحی را روشن سازد.

اسطوره، نه صورت ابتدایی و خام بینش بشری، بلکه منطق غالب بشر جاویدان و مقدس است؛ منطق «خاستگاه» و «تکراری» که در ساختار دقیق و یکپارچه اش، هر امر جزیی را به مرتبه «دال ابدیت» بر می کشد. ضرورت و قطعیت این منطق، تنها در قیاس با پارادایم تاریخی فهم می شود.«خاستگاه باوری» اساطیری در پی آنست که کثرات و تفاوتها را در یک اصل و سرچشمه گردآورده و بدین ترتیب آنها را به هویت های جاودانه و نمونه های مثالی بدل سازد؛ هویاتی که همان طبایع یا راز بی زمان اشیا هستند. هر رویداد همان نادره نخستین است. همین رجعت و بازگشت به منشایی واحد، در سرشت خود، اشتیاق به «وحدت» و «کل» را مستور ساخته است. برهم نهاد این «خاستگاه باوری» و «وحدت گرایی»، دست یابی به نگرش «ضد تاریخی» در چشم انداز اسطوره ای است؛ در چنین جهانی، انکشاف ابدیت با «انکار تاریخ» پیوند می خورد.