جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دریافت لطایف معنایی قرآن کریم در تمام عرصه­های هدایتی کلام وحی با گستره­ی اعتقادات، احکام، اخلاق و مسائل فردی و اجتماعی کوششی فراگیر از سوی دانشمندان مسلمان است. تلاش­هایی که گاه به صورت مستقل و در عنوان تفسیر انجام گشته و گاه در خلال آثار اخلاقی و عرفانی متبلور شده است. تفسیر روح المعانی به عنوان یکی از تفاسیر ارزشمند سده­های متأخر اسلام با رویکرد جامع و جلوه­های اشاری قابل توجّه است. نسبت صوفیانه به آلوسی، تأثیر باورهای صوفیانه او در تفسیر روح المعانی، جایگاه تفسیر او در میان تفاسیر قرآن، تأثیری که تفاسیر پس از او از روح المعانی پذیرفته‌اند و کاربرد رویکرد صوفیانه در تفسیر او، مطالعه روی این تفسیر با نگاه تأثیرپذیری از رویکرد صوفیانه را ضروری می‌کند. بررسی‌هایی که بر تفاسیر انجام می‌شود در دو قالبِ بررسی پیشاتفسیری و از نوع روش تفسیری، منبع و مبانی در تفسیر و مسائلی از این دست است. گونه دیگر بررسی محتواهای تفسیری است. نوشتار پیش رو که موضوع بازشناسی پردازش اشاری تفاسیر عارفان در تفسیر روح المعانی را دنبال کرده از جنس مطالعه نوع دوم است و قصد دارد تا چگونگی بازتاب و تبیین تفاسیر عارفانه توسط آلوسی را بررسی کند. در راستای این هدف با رویکردی توصیفی تحلیلی ابتدا شیوه‌های بیان اقوال عرفانی در تفسیر روح المعانی را استخراج می‌کنیم. پس از آن مفاهیم و اصطلاحات مهم نزد صوفیه را استخراج و بررسی می‌کنیم که کدام یک در تفسیر آلوسی به کار رفته و در آخر نیز خوانش آلوسی از این گزاره‌ها را بیان خواهیم کرد. در راستای رسیدن به این هدف گزاره‌هایی را توصیف و بخشی را تحلیل می‌کنیم.

مسئلۀ اصلی این پژوهش مطالعۀ تطبیقی میان اخلاق فلسفی و اخلاق توحیدی با مطالعۀ موردی دیدگاه‌های علامه‌ طباطبایی است. یافته‌های این پژوهش ـ که به شیوۀ کتابخانه‌ای در جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل و توصیف عقلانی داده‌ها به نگارش در آمده ـ عبارت است از اینکه مبنای اخلاق فلسفی بر انسان‌نگری صرف‌نظر از مباحث هستی‌شناختی و صرف‌نظر از رابطۀ انسان با نظام وجود و خداوند است و کلیدی‌ترین مفهوم در این اخلاق، اعتدال است؛ درحالی‌که مبنا در اخلاق توحیدی رابطۀ انسان با نظام وجود و به‌ویژه با خداوند است. اساسی‌ترین مفهوم در این اخلاق، توحید اطلاقی است. به این معنا که وجود خداوند از چنان اطلاقی برخوردار است که جایی برای غیر باقی نمی‌گذارد؛ بنابراین، زمینه‌ای برای شکل‌گیری رذایل اخلاقی وجود ندارد و شخص موحد با رسیدن به این درجه از معرفت توحیدی، به همۀ فضایل اخلاقی آراسته می‌شود؛ بدون اینکه میان حدوث فضایل تقدم و تأخری وجود داشته باشد.

يکي از مباحث اختلافي در باب زمان، حقيقت و ماهيت آن است. مشهور فلاسفة مسلمان به‌ تبع ارسطو، زمان را از مقوله کمّ مي‌دانند و عدمِ قرار را به ‌عنوان ذاتي زمان برمي‌شمارند. قيصري در رساله‌اي با عنوان نهاية البيان في دراية الزمان با اين رأي مخالفت مي‌کند و بعد از نقل اقوال مختلف در اين باب و نقد آنها، به تبيين ديدگاه خود مي‌پردازد. قيصري زمان را به «بقاي وجود» يا «مقدار بقاي وجود» تفسير مي‌کند و آن را حقيقتي عرضي که لازمة ذات حق‌تعالي و متأخر از وجود اوست، معرفي مي‌نمايد که در عينِ معيتِ وجودي با حقايق عالم، بر همه آنها، تقدم ذاتي دارد. در اين نوشتار که به شيوة کتابخانه‌اي در جمع‌آوري مطالب و با روش توصيف و تحليل عقلاني داده‌ها به نگارش درآمده، ضمن تبيين ديدگاه قيصري و تأييد آن، نظر مشهور ارسطوييان مبني بر اينکه زمان کم متصل غيرقارّ است، پذيرفته مي‌شود و براساس مباني قويم فلسفي و عرفاني، عدم تنافي اين دو نظريه با يکديگر تبيين مي‌گردد و در تأييد اين ادعا، به کلماتي از بيانات صدرالمتألهين استناد مي‌شود.

مسئلة اصلي اين پژوهش، چيستي علم ديني با مطالعة موردي ديدگاه ابن‌حزم قرطبي است. يافتة اصلي اين پژوهش ـ ‌که به‌شيوة کتابخانه‌اي در جمع‌آوري مطالب و توصيف و تحليل عقلاني داده‌ها به‌نگارش درآمده‌ ـ آن است که از ديدگاه ابن‌حزم، ملاک ديني بودنِ علم اين است که علم از طريق منبع يا غايت خود با دين در ارتباط باشد و همين مطلب وجه تمايز ابن‌حزم با ديدگاه برخي از انديشمندان معاصر مانند آيت‌الله جوادي آملي است که ملاک ديني بودنِ علم را به موضوع يا همان معلوم مي‌دانند. ابن‌حزم براساس اهداف بشري، علوم را به دو دستة دنيوي و اخروي تقسيم مي‌کند و علم اخروي را به‌نام «علم شريعت» معرفي مي‌نمايد. به‌اعتقاد او، علم شريعت به‌علاوة همة علومي که در خدمت علم شريعت هستند، به ميزاني که به علم شريعت خدمت مي‌کنند، علم ديني به‌شمار مي‌آيند؛ درحالي‌که وی از اشتراک لفظي معناي دنيا و آخرت غافل بوده است.

مسئله­ ی اصلی این پژوهش بررسی نظریه­ ی توقیفیت اسماء و صفات الهی با مطالعه­ ی موردی دیدگاهها و افکار دو اندیشمند مسلمان یعنی ابن ­حزم قرطبی و ملاصدرا شیرازی است. یافته ­های این پژوهش عبارت است از اینکه ابن­ حزم بر این باور است که صفات الهی قابل شناخت نیست و از همین­رو نمی­توان خداوند را جز به صفاتی که در قرآن و کلمات پیامبر آمده است، متصف نمود. ملاصدرا معتقد است که خداوند به کمالات حقیقی متصف می­شود اگر چه این کمالات در زبان شریعت نیامده باشد. به علاوه خداوند در تمام تجلیات خود حاضر است و به همین سبب در مقام مجلا و مظهر به صفات خلقیه هم متصف می­شود. مضافاً بر اینکه اطلاق و لابشرطیتِ وجود خداوند اقتضا می­کند که او هر آنچه را که موجود است - اعم از ذات اشیاء و آثار و صفات آنها– در بربگیرد. در عین حال حتی اگر قائل به عدم توقیفیت اسماء و صفات الهی باشیم، ادب بندگی اقتضا می­کند که او را به صفاتی که خود در قرآن کریم ذکر کرده است، بخوانیم.

علت به دو قسم ایجادی و اِعدادی تقسیم می­شود. در فلسفۀ اسلامی، بر اساس تعریف و معیار علت، علت اعدادی مجازاً علت نامیده می­شود. در این مقاله با روشی فلسفی و با هدف تبیین جایگاه واقعی علت اعدادی در بین علل و بازخوانی برخی از مسائل فلسفی بحث علیت، اثبات می­شود که علیت امری تشکیکی است که دارای طیفی وسیعی از مراتب قوی و ضعیف است. وزان علت به وزان وجود است. علت و معلول از احکام وجود به شمار می­روند و وجود نیز مشکک است. مراتب قوی، علل ایجادی و مراتب ضعیف آن علل اعدادی هستند. بنابراین، علت اعدادی نیز به طور حقیقی علت اما در مرتبۀ ضعیف آن است. بر اساس معیارها، «معیت» یا «ابداعی بودن» شرط علت نیست و قرار دادن این دو در معیارهای علیت ناشی از تسرّی حکم جزء به کل است. روش این پژوهش، تحلیلی-عقلی است و هدف آن نیز تبیین جایگاه واقعی علت اعدادی در بین علل حقیقی است.

این پژوهش درصدد تبیین دیدگاه حکمای اسلامي پيرامون رویکرد تشکیکی به علوم و بیان ابعاد و نتایج این موضوع است. یکی از اصول حاکم بر جهانبینی حکماي اسلامی، نگرش تشکیکی يا مرتبه‌يي به امور است. این نگرش در مورد علوم نیز وجود دارد. بر اساس این تفکر، علوم بلحاظ ارزشمندی دارای درجات و مراتب مختلفی هستند؛ برخی از علوم فراتر، بعضي فروتر، برخی ارزشمندتر و بخشي در درجه‌يي پايينتر قرار دارند. حکما معتقدند اشرف علوم «فلسفه» است و برای این ادعا معیارها و دلایلی بيان كرده‌اند. این مقاله با روش توصیفی‌ـ‌‌تحلیلی و انتقادی بدنبال تبیین این رویکرد و بیان آثار معرفتی آن، و در نهایت، بازخوانی این دیدگاه است. تبیین این موضوع ابتدا ما را با مبانی و رویکرد حکما آشنا ميسازد و با تأمل در این موضوع، ثمرات و نتایج آن در سایر عرصه¬ها روشن ميگردد.

افضل­الدین غیلانی یکی از شاگردان برجسته­ حکیم ابوالعباس لوکری است که با واسطه بهمنیار از شاگردان ابن­سینا به شمار می­رود. او فلاسفه­ بزرگی را تربیت نموده که سلسله­ شاگردانش با دو واسطه به خواجه نصیرالدین طوسی می­رسد. در مقابل فریدالدین غیلانی‌ـ‌معاصر با افضل­الدین غیلانی‌ـ از همفکران و هم­مسلکان غزالی است که مخالفت و اعتراض خود نسبت به فلسفه و فلاسفه را در کتابی با عنوان حدوث العالم منعکس نموده است. برخی از اصحاب قلم، این دو شخصیت متفاوت و متمایز را یکی دانسته­ و به دنبال آن، قضاوت­های نادرستی کرده­اند. در این نوشتار که به شیوه­ اسنادی و با تحلیل منطقی به تحریر درآمده است، با شواهدی چند، تمایز شخصیت علمی و فردی افضل­الدین و فریدالدین غیلانی تبیین می­گردد. از جمله­ این شواهد مبتنی بر سال­های عمر فریدالدین که در آثار خود به مناسبت ذکر کرده و نیز شواهدی از محتوای کتاب حدوث العالم است که می­تواند احتمال دوگانگی غیلانی فیلسوف از غیلانی متکلم را قوت ببخشد.

همۀ مشربهای فلسفی در جهان اسلام، به کمال حق تعالی و نقصان سایر موجودات حکم کرده­ و تنها خداوند را عین الکمال و کل الکمال می­دانند. اما صدرالمتألّهین شیرازی بر این باور است که هر موجودی عین کمال است و هیچ کمالی از هیچ موجودی قابل سلب نیست. نظر ملاصدرا با دو گونه تفسیر از جانب شارحان حکمت صدرایی روبرو شده است؛ تفسیر اول این است که اگر چه همۀ موجودات، واجدِ همۀ کمالات هستند اما نحوۀ کمالات در آنها متفاوت و به صورت تشکیکی است. تفسیر دوم با انکار این تفاوت تشکیکی و با این ادعا که هر موجودی واجد همۀ کمالات است و هیچ کمالی از هیچ موجودی قابل سلب نیست، تمایز آنها را در کمون و بروز کمالات می­داند، نه وجدان و فقدان آن. تفسیر اول با نظامِ تشکیکی وجودی سازگار است و تفسیر دوم با نگاه وحدت وجودی و تشکیک در مظاهرِ وجود سازگاری بیشتری دارد. در این نوشتار – که با روش اسنادی و تحلیل منطقی فراهم شده است - با ابطال تفسیر اول به اثبات تفسیر دوم پرداخته می­شود و در ضمن آن توجیه برخی از معاصران برای آشتی میان این دو تفسیر مورد نقد و بررسی قرار می­گیرد.

اگرچه ابن­سینا در حوزه­ هستی­شناسی، اسیر اعتقادات رایج دینی نمی­شود و تفسیر خاص خویش را از نظام هستی ارائه می­دهد، تا آنجا که مورد تکفیر اهل شریعت قرار می­گیرد، اما در حوزه­ فلسفه­ سیاسی بسیار متأثر از مبانی شرعی است؛ به‌نحوی‌که در «نظریه­ حکومت» خویش، بین مبانی شرعی و مبانی هستی­شناختی خود ارتباط ایجاد می­کند. از نگاه او حاکم حقیقی، نبی است و بعد از او خلیفه‌ای که با نص نبی یا اجماع تابعان مشخص می‌شود، حق حکومت دارد. او با نگاهی فقیهانه، قیام­کنندگان علیه حاکم صالح و حتی ساکتان و بی­تفاوتان به آنان را به مرگ محکوم می­کند و مبارزه­ با آنان را از اعمال مقرّب به درگاه حق­تعالی برمی­شمارد. از نگاه ابن‌سینا، کسی که عقل اصیل دارد و نیز آگاه‌ترین مردم به شریعت است، شایستگی لازم را برای حکومت داراست