جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در داستان همراهی حضرت موسی علیه السلام و جناب خضر نبی علیه السلام، ظاهر آیات قرآن چهار رفتار را به موسی نسبت می‌دهد که عبارتند از: خلف وعده، فراموش‌کاری، عدم برخورداری از فضیلت صبر و در آخر نسبت دادن فعل قبیح و زشت به خضر نبی(ع). این در حالی است که موسی(ع) از انبیاء معصوم الهی است و عصمت در تعریف متکلمان با چهار مورد پیش‌گفته منافات دارد و همین تنافی و ناسازگاری مسئله تحقیق حاضر است. در این نوشتار نگارنده با روش تحقیق کتابخانه‌ای تلاش می‌‌کند ‌ابتدا پاسخ‌های متکلمان و علمای شیعه را در توجیه این چهار رفتار احصاء کند و آنگاه پاسخ‌های چهارگانه‌ای که حاصل تأملات خویش است را ارائه دهد. یافته‌های تحقیق شامل چهار دفاعیه است که عبارتند از انجام وظیفه نهی از منکر، خیرخواهی، تعارض عقل و وحی و سهو النبی، البته راه حل سهو النبی، با توجه به ضعف اسناد از قوت لازم برخوردار نیست.

يکي از مهم‌ترين مسائل در فلسفه دين و کلام جديد مسئله «شر» است که توجه جدي متفکران در همه اديان و نحله‌ها را به خود جلب کرده است. اين مسئله در کلام اسلامي صورت ديگري پيدا مي‌کند و با عنوان «مسئله شرور» طرح مي‌شود. تا جهان ماده باقي است، جدال با شر هم ادامه دارد و باور ديني نسبت به صفات عدالت، حکمت و رحمانيت خداوند در معرض هجوم غيرمتدينان واقع مي‌شود، بدین روی مقاله حاضر می‌کوشد تا تقرير و تحليلي از پاسخ‌هاي غزالي، عالم مسلمان اشعري که تلاش زيادي براي حل مسئله شرور نموده است، ارائه دهد. اين نوشتار به شيوه «کتابخانه‌اي»، آثار اين متکلم را بررسي کرد و ضمن تلاش براي فهم و ارائه پاسخ‌هاي وي، به توصيف و تحليل رويکردها و مباني آنها پرداخته است. شش پاسخ از ميان آثار غزالي استخراج شد که از ميان آنها، برتري خيرات نسبت به شرور، نظام احسن، شرور به‌ مثابه عامل رشد و نظريه «جبران» قابل قبول‌تر به‌نظر مي‌رسند.

یکی از مسائل کلامی شیعه مسئلة «بداء»ست که پیوند نزدیکی با مبحث علم الهی پیش از ایجاد دارد و به‌جهت سوءفهم متکلمان اهل سنّت، به یکی از چالش‌های دامنه‌دار میان این دو گروه تبدیل شده و در مواردی، موجب نسبت دادن اتهامات ناروا و بی‌اخلاقی‌های متعددی از سوی متکلمان اهل سنّت به شیعه و حتی ائمة طاهرین شده است. عبدالله الجمیلی یکی از متکلمان سنی‌مذهب است که با نگارش کتاب بذل المجهود فی اثبات مشابهة الرافضة للیهوددرصدد است با ارائة تعریف حقیقی از بداء، شیعه را متهم سازد که خداوند تعالی را به علم پس از جهل و تغییر در رأی و اراده متصف کرده و منزلت او را تنزل داده است. یادآوری باورهای شیعی در مسئلة علم پیش از ایجاد و همچنین استعمال بداء به‌معنی شیعی آن در معتبرترین کتب اهل سنّت، اشاره به اقدامات ناصواب الجمیلی در راستای ثابت کردن فرضیة خود، لزوم ارائة نظرات علمای معاصر شیعی درخصوص مراد متقدمان شیعی از اصطلاح «بداء» و اثبات بی‌اعتبار بودن اتهامات مطرح‌شده از سوی الجمیلی، ضرورت این مطالعه را روشن می‌سازد. نگارنده تلاش می‌کند با ارائة مفهوم حقیقی و مجازی بداء، فهرست نمودن اتهامات الجمیلی به شیعه و بررسی اسناد مربوط به این اتهامات، با ذکر پاسخ‌های مناسبی به هریک از آنها نواقص موجود در اسناد را بررسی نماید.

معرفت‌شناسان، برای صدق معیارهای متعددی تعریف کرده‌اند؛ یکی از این معیارها نظریه‌ی مطابقت است که مقبولیت گسترده‌ای داشته، اما تفسیر و تبیین مولفه‌های آن، محل نزاع صاحب نظران است. این مطالعه اختصاص به دیدگاه نائینی و طباطبائی پیرامون نسبتِ مطابقت دارد؛ دیدگاهی که کمتر مورد توجه قرار گرفته و یا به صورت تطبیقی بدان پرداخته نشده‌است. با توجه به آنکه موصوف صدق، امری مرکب است، این پرسش مطرح می‌شود که آیا مطابقتِ مطابِق با مطابَق، به نحو کلِ مجموعی است، یا به نحو کلِ افرادی؟ با واکاوی در آثار نائینی و طباطبائی به این مهم دست می‌یابیم که مبانی فکریشان، متضمن دو تفسیر متضاد از نسبتِ مطابقت است؛ نائینی، مطابقت تصدیقات را به نحوِ کلِ مجموعی می‌داند در حالی که مبانی فکری طباطبائی، گاهی مؤید مطابقت به نحوِ کلِ مجموعی و در مواردی به نحوِ کلِ افرادی است. این جستار ضمن مقایسه و نقد و بررسی دیدگاه‌ها و ادله این دو اندیشمند، شواهدی بر خلاف آراء طباطبائی و لوازم معرفت شناختی آن ارائه کرده و در صدد ترجیح دادن رأیِ نائینی است، اما آن را عاری از اشکال نمی‌داند.

یکی از مسائل کلام اسلامی «مسئله شرور» ‌است که مورد توجه بسیاری از متفکران واقع شده‌ است. در این مطالعه به روش کتابخانه‌ای راه‌حل­های محّمد بن محمد غزالی (۴۵۰-۵۰۵ق.)؛ از متکلمان مسلمان اشعری مذهب را استخراج و توصیف می‌کنیم تا به تحلیل مناسبی از نسبت عقل و ایمان در میان پاسخ‌های او دست یابیم. وی در آثار خود نه به‌طور مستقل، اما به مناسبت موضوع مورد بحث، به مسئله شرور هم ورود کرده و هم به پاسخ‌های ایمان‌گرایانه اقدام می‌نماید و هم در راستای معقول ساختن وجود شرور گام بر‌می‌دارد؛ هم به خدمت گرفتن عقل را می‌ستاید و هم سرسپردن به اراده الهی را توصیه می‌کند. از همین روست که نمی‌توان وی را به‌طور مطلق به یکی از این دو رویکرد منتسب کرد، بلکه می‌توان گفت در راه‌حل او در مسئله شرور، عقل و ایمان هر دو ظهور دارند و تعامل و تعاون آنها، غزالی را از درافتادن به ورطه افراط در هر یک از این دو رویکرد باز‌داشته است.

توصيه به خوف و حزن و پرهيز از آن، مقوله‌اي است که هم مورد توجه بزرگان اخلاق و عرفان قرار دارد و هم آيات قرآن و روايات معصومين عليهم السلام به آن پرداخته‌اند. گاهي نداشتن خوف و حزن، لازمة زيست مؤمنانه تلقي شده و گاهي نيز خائف و محزون بودن، ويژگي منحصربه‌فرد متقين و لازمة مأوا گزيدن در جنات عدن شمرده شده است. اين اختلاف، نه‌تنها در ميان آيات قرآن به چشم مي‌خورد، بلکه بين آيات قرآن و روايات معصومين عليهم السلام، به‌ويژه نهج‌البلاغه و در ميان خود روايات نيز وجود دارد. ما در اين مطالعه سعي داريم به شيوة توصيفي و البته تمرکز بر قرآن کريم و استخراج موارد خوف و حزن، تحليل کنيم که چرا در برخي آيات، اتصاف به خوف و حزن امري ارزشي و توصيه‌اي است و در برخي ديگر، منهي‌عنه و مذموم. همچنين سعي داريم همين مقايسه را با نهج‌البلاغه و فرازهاي نوراني آن انجام دهيم و اختلاف يا هماهنگي ميان اين دو دسته آيات و روايات را بررسي كنيم. بنابر مطالعات انجام شده، مي‌توان چهار حالت براي خوف و حزن مؤمنين فرض کرد: خوف و حزن ممدوح در دنيا و آخرت؛ و خوف و حزن مذموم در دنيا و آخرت که با دقت در منابع معتبر قرآني و روايي، از ميان حالت‌هاي مفروض تنها خوف و حزن ممدوح در دنيا پذيرفتني است.

در علم کلام، از برهان معجزه در مواردي برای اثبات وجود خداوند بهره گرفته می‌شود. اين مقاله با بررسي نسبت معجزات با براهين خداشناسي، درپی کشف ميزان کارآمدي و توفيق برهان معجزه در کلام اسلامي و الهيات مسيحي در زمینه اثبات وجود خداوند است. روشن ساختن اين مسئله، نه تنها کمک مي‌کند تا جايگاه واقعي برهان معجزه و مدلول آن را به‌درستي دريابيم و موقعيت دقيق استفاده از آن را درک کنيم، مفسر را نیز در تفسير و فهم مدلول واقعي برهان معجزه در تفسير آيات معجزه در قرآن کريم مدد مي‌رساند. در اين مقاله، ابتدا با رويکردي ديني به توصيف معجزه پردخته می‌شود و آنگاه با مطالعه کتابخانه‌ايِ کاربرد برهان معجزه در ميان آثار متکلمان اسلامي و مسيحي، به تحليل نقادانه ميزان قوت و کارآيي اين برهان در مواردي که از آن استفاده شده است، پرداخته خواهد شد.