جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مباحث مهم در عرصه فلسفه اخلاق، مباحث مربوط به عامل اخلاقی است، مبنی بر این‌که مفهوم عامل اخلاقی به چه معنا است و بر اساس چه معیارهایی می‌توان یک فرد را عامل اخلاقی نامید و او را در قبالِ فعل اخلاقی‌اش مسئول تلقی کرده و مورد سرزنش یا نکوهش قرارداد. این پژوهش که در روش گردآوری مطالب، کتابخانه‌‌ای بوده و در استناد داده‌ها، از شیوه اسنادی پیروی کرده و در تجزیه و تحلیل مطالب، از روش تحلیل محتوا و از نوع توصیفی تحلیلی بهره گرفته است، به بررسی و تبیین عامل اخلاقی و معیارهای آن از دو منظرِ غربی (سکولار) و اسلامی پرداخته و به این نتیجه دست یافته که علی‌رغم اختلاف مفهومی بین معیارها خصوصاً این اختلاف در مورد قصد و نیت بسیار مشهوده بوده؛ اما بین معیارهایی مانند قدرت و خودمختاری، و نیز بلوغ و مسئولیت‌پذیری همسانی و ارتباط می‌توان برقرار کرد؛ و اما معیارِ روح‌داشتن عامل اخلاقی از مختصات اخلاق اسلامی است و در اخلاق سکولار معادلی ندارد.

تشابه اسمی و قرابت مفهومی میان برخی مقامات سلوک، همچون ذکر و تذکر سبب شده ماهیت دقیق این مقامات در هاله‌ای از ابهام بماند. در برخی آثار عرفانی، این اسامی به صورت مترادف و در مورد یک مقام به‌کار رفته و در برخی دیگر، بین آنها تفاوت قائل شده و هر کدام را مقامی مستقل معرفی کرده‌اند. در این پژوهش برآنیم با توجه به کاربرد گسترده واژه‌های ذکر و تذکر در حوزه‌های عرفانی و غیرعرفانی، ضمن بررسی معانی مختلف این دو واژه، به تطبیق آنها با یکدیگر بپردازیم. هدف آن است که مشخص شود آیا تفاوت بین ذکر و تذکر در عرفان، فقط اختلاف در تعابیر است و هر دو از یک حقیقت واحد سخن می‌گویند یا آن که با دو مقام مستقل روبرو هستیم. بدین منظور، از روش تحلیل تطبیقی استفاده شد. رصد آثار عرفانی نشان داد که این دو مقام ضمن اشتراک در مفهوم «یادآوری»، با یکدیگر تفاوت ماهوی داشته و جایگاه مستقلی در سلوک عرفانی دارند. مقام تذکر مربوط به مرحله اول سلوک (بدایات) است و به‌واسطه یادآوری عبادات، سالک را به یاد خدا سوق می‌دهد؛ ولی مقام ذکر مربوط به مرحله پنجم سلوک (اصول) است و قلب سالک را بی‌واسطه به یادآوری دائمی خداوند مشغول می‌سازد.

برنامة سير‌و‌سلوک عرفاني که خواجه عبدالله انصاري تدوين و تبيين کرده، داراي مقام‌هايي است که برخي از آنها از جهت لغوي و معنايي مشابه هم هستند. مقايسه و بررسي تطبيقي اين مقام‌هاي مشابه، تصوير روشني از مسير سير و سلوک ترسيم مي‌کند و زمينة بهره‌مندي هرچه بيشتر محققان و علاقه‌مندان در زمينة عرفان را فراهم مي‌سازد. در اين مقاله تلاش شده است با استفاده از روش مقايسة تطبيقي، دو مقام انبساط (مقام چهلم) و بسط (مقام هشتاد و ششم) بررسي شوند. سؤال اساسي اين است: چه شباهت‌ها و تفاوت‌هايي بين آنها وجود دارد؟ يافته‌ها حاکي از آن است که نقطة اشتراک در هر دو مقام، توجه به ارتباط عارف با مردم است؛ اما در مقام انبساط، به جهت اينکه اين مقام در نيمة اول مسير سلوک قرار دارد، علاوه بر ارتباط با مردم، ارتباط عارف با حق همچنان پررنگ است؛ اما در مقام بسط که در مراحل پاياني سلوک است، ارتباط با مردم و هدايت آنها بيشتر مورد توجه است.

برای مقایسه تمدن غرب و اسلام در‌خصوص «وفاداری و استحکام خانواده» و نشان‌دادن برتری مبانی اخلاقی اسلام، خانواده در تمدن یونان بررسی و وفاداری عامل اخلاقی استحکام یا تداوم خانواده تشخیص داده شد. این عامل، بسترساز استحکام خانواده در اسلام نیز بود؛ استحکام خانواده نتیجه حاکمیت اعتدال، اخلاق و حفظ حقوق اعضاست و اصل وفاداری، عمل براساس فضیلت وفا و رفتارهای برخاسته یا مستقل از آن است که باعث التزام کامل به پیمان ازدواج می‌شود. به‌رغم وفاق تمدن یونان و اسلام درزمینه تأثیر وفاداری در استحکام خانواده، نظام اخلاقی اسلام با تبیین خاص و به‌کارگیری آن‌ در خانواده، تأثیری منحصربه‌فرد داشت. این پژوهش به شیوه کتابخانه‌ای و اسنادی گردآوری اطلاعات و روش توصیفی ـ تحلیلی، نقش وفاداری در استحکام خانواده در تمدن‌ مذکور و اسلام را بیان و نتایج به‌دست‌آمده را با آیات قرآن ارزیابی کرده و دیدگاه اسلام در مورد نقش وفاداری در استحکام خانواده را بیان کرده است.

ظهور پدیده بلندمرتبه‌سازی و در‌نتیجه بلندمرتبه‌نشینی در دهه‌های اخیر در کشور جمهوری اسلامی ایران چالش‌های اخلاقی و زیست محیطی فراوانی را برای شهروندان ایرانی به‌وجود آورده است. معضل بلندمرتبه‌سازی و چالش‌های آن ریشه در فرهنگ غرب دارد علاوه‌ بر به‌هم‌زدن بدنه و کالبد شهرها، عوارض بسیاری را برای زندگی شهرنشینی جوامع به‌همراه داشته است. این درحالی است که کشور ایران این ظرفیت و استعداد را دارد تا همانند گذشته با ساخت مسکن ویلایی مناسب، خود را از بلندمرتبه‌سازی رها کند. این مقاله با هدف آگاهی بخشی به آحاد جامعه درخصوص تأثیرات اخلاقی پیدا و ناپیدای بلندمرتبه‌نشینی، تلاش کرده تا با روشی توصیفی تحلیلی و از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی، ضمن معرفی برخی چالش‌ها و آسیب‌های اخلاقی ناشی ازآنها مانند محرومیت از مواهب طبیعی و امکانات رفاهی همچون نور طبیعی، هوای سالم و فضای کافی و ...، با استفاده از آیات و روایات اهلِ ‌بیت× اصول معماری اسلامی در ساخت‌وساز را مورد توجه قرار دهد.

خودسازی پیراستن نفس از رذایل نفسانی، و آراستن آن به فضایل انسانی است و مبانی که قانونمندی‌های شناخته‌شده در رابطه با هستی و انسان را در بر می‌گیرند، اساس آن را تشکیل می‌دهند. اصول و روش‌ها که ناظر بر دستورالعمل‌های کلی و جزئی هستند، راهنمای عملی انسان در این مسیر می‌باشند. خودسازی در فرهنگ قرآن تنها راه رستگاری انسان است، از این‌رو از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و از سوی دیگر درروایت معصومان(ع)، نفس بزرگترین دشمن انسان معرفی شده است، چون همنشین و فریب‌خورده بزرگترین دشمن قسم‌خورده انسان است، و مبارزه و ایستادگی در برابر آن، در کلام پیامبر اکرم(ص)، جهاد اکبر تعبیر شده است. بنابراین، آدمی مکلف است که با تربیت نفس، و شکوفایی استعدادهای آن، خود را به قرب الهی نزدیک سازد. این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی برآن است تا مبانی، اصول و روش‌های خودسازی را با تکیه بر دیدگاه استاد مطهری(ره) تبیین نماید. آنچه در فرآیند این تحقیق به دست آمده، این است که انسان موجودی است که دست آفرینش ویژگی‌هایی را در ساختار وجودی او قرار داده است، از جمله اینکه مرکب از جسم و روح است و بعد روحانی او اصالت دارد و خدای متعال عزت و کرامت نفس بر او بخشیده است تا در تربیت خویش، بر مدار کرامت خود حرکت نماید. هدفمند آفریده شده و در حرکت خویش، رسیدن به کمال انسانی را می‌جوید. برخورداری از عقل و تفکر و اختیار از دیگر امتیازات اوست، ولی او برای رشد و تعالی خود، علاوه بر اینها به راهنمایی‌های مکتب وحی نیز نیازمند است. رشد همه استعدادهای وجودی بر اساس ویژگی‌های فطری، برقراری اعتدال در نفس، رفق و مدارا با خود در جهت امتثال از دستورات اسلامی و تلاش بی‌وقفه، از اصولی است که آدمی باید در این مسیر، بر آنها پایبند باشد. توبه در آغاز تربیت نفس، محاسبه نفس با هدف استمرار بر عمل نیک و پیشگیری از آسیب‌هایی چون ریا و. . . تزکیه عقل از تقلیدهای کورکورانه، غضب و. . . جهت رشد و پرورش عقل مطلوب، عبرت‌آموزی از وقایع به منظور پرهیز از غفلت و استعانت از دعا در ایجاد تواضع درونی در برابر خدای متعال، از روش‌هایی هستند که آدمی در تربیت نفس از آنها بهره می‌گیرد.

یکی از شیوه های دسته بندی مکاتب اخلاقی، تقسیم این مکاتب به واقع گرایی و غیرواقع گرایی بر اساس نظریه های مربوط به فرا اخلاق است. هر یک از مکاتب واقع گرا و غیرواقع گرا، لوازم و پیامدهایی را در پی دارند. از جمله لوازم و پیامدهای واقع گرایی اخلاقی، مطلق گرایی اخلاقی عنوان شده است. در این نوشتار تلاش شده تا ضمن اشاره به منبع این تقسیم بندی و ارائه تعریف مورد قبول از واقع گرایی اخلاقی و بیان مراد خود از مطلق گرایی و تفاوت آن با نسبیگرایی اخلاقی، با استفاده از نظریه های اندیشمندان اسلامی معاصر، پاسخ قانعکننده ای برای سؤال اصلی این نوشتار مبنی بر اینکه «آیا میتوان جاودانه بودن اصول ارزش های اخلاقی را اثبات کرد؟» و نیز «نحوة استنتاج جاودانه بودن این اصول از واقع گرایی اخلاقی چگونه است؟» ارائه شود. بر این اساس، ضمن انتخاب دیدگاه خود مبنی بر مطلق گرایی حداقلی، دیدگاه سه اندیشمند اسلامی معاصر، یعنی شهید مطهّری، آیت الله جوادی آملی و آیت الله مصباح که هر کدام تلاش کرده اند تا با تبیینی متفاوت، مطلق گرایی و جاودانه بودن احکام اخلاقی را اثبات کنند، نقد و بررسی شده و این نتیجه به دست آمده که در مجموع، مطلق گرایی اخلاقی میتواند به عنوان یکی از پیامدها و لوازم واقع گرایی اخلاقی مورد توجه قرار گیرد و دستکم با توجه به تبیین آیت الله مصباح این مهم دست یافتنی است.

این پژوهش در چهار فصل به نگارش درآمده است: فصل اول، کلیات: بیان موضوع و ضرورت آن، سئوالات مطرح در این موضوع، فرضیه، هدف، پیشینه ی تحقیق، تعریف واژه ها، قلمرو تحقیق؛ فصل دوم، روش تحقیق: مراحل تحقیق، روش تحقیق؛ فصل سوم، علل انحطاط و سقوط جوامع از دیدگاه قرآن: بخش اول، مفاهیم: گفتار اول، انحطاط از دیدگاه قرآن: مفهوم انحطاط در لغت و معادل های آن در قرآن، نقطه ی مقابل انحطاط، تعالی یا...؟ مراد از انحطاط و یا تعالی چیست؟ شاخص ها و مؤلّفه های شناخت تعالی یا انحطاط، مرز بین انحطاط و تعالی از دیدگاه قرآن، مراتب انحطاط، انواع انحطاط؛ گفتار دوم، جامعه از دیدگاه قرآن: مفهوم لغوی و اصطلاحی جامعه، معادل های جامعه در قرآن، اصالت داشتن یا اعتباری بودن جامعه، تأثیر جامعه بر فرد و فرد بر جامعه؛ گفتار سوم، جامعه ایده آل و منحط از دیدگاه قرآن: شاخصه های یک جامعه ی ایده آل و یا منحط چیست؟ (ظلم، جهل و نادانی، ترک امر به معروف و نهی از منکر، تفرقه و اختلاف، فساد جنسی، اتراف، مطلق گناه و معصیت)، نمونه هایی از جوامع منحط در قرآن (داستان قوم حضرت نوح(ع)، داستان قوم حضرت لوط(ع))؛ بخش دوم، علل انحطاط جوامع از دیدگاه قرآن: کفر (عدم ایمان)، تقلید کورکورانه، جهل، فقر، مطلق معصیت؛ فصل چهارم، خلاصه گیری و پیشنهادها