جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله‌ی «ساختار نظام اجتماعی» یکی از بنیادین‌ترین و اساسی‌ترین مسائل جامعه‌شناختی است که معرفت صحیح و کامل نسبت به یک «نظام اجتماعی» در گرو شناخت آن بوده و تبیین صحیح و کامل آن منجرّ به معرفتی روشن نسبت به عناصر نظام و چگونگی ترتیب و تنظیمِ چینش این عناصر در کنار یکدیگر و کیفیت مناسبات میان آنها می‌گردد و ارتباط منطقی میان ابعاد و فروع و جلوه‌های متنوع یک نظام را به خوبی روشن می‌سازد و بدون داشتن تصوری واضح از ساختار یک نظام، اطلاعات ما نسبت به آن نظام، صرفاً مجموعه‌ای از گزاره‌هایی هستند که ربط منطقی و حلقه‌ی واصل میان آنها معلوم نیست. تحقیق پیش رو تلاشی است برای کشف ساختار نظام اجتماعی مطلوب از منظر قرآن کریم و و تبیین ابعاد آن. برای این منظور، پس از ترسیم دقیق چارچوب نظری و مفهومی و تبیین روشن هدف با بهره‌گیری از دانش جامعه‌شناسی، ابتدا با رویکرد تطبیقی و بهره‌مندی از آیات قرآن کریم، مبانی معرفت‌شناختی، هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و ارزش‌شناختیِ قرآنی، استخراج و تبیین شده‌اند. پس از آن با استفاده از روش استنطاقی و تفسیر اجتهادی و بهره‌گیری از آیات ناظر به حیات جمعی و روابط کلان اجتماعی و با عطف توجه به مبانی، «ساختار نظام اجتماعی» در قالب قضیه‌ای منطقی که بیان‌گر «نحوه‌ی تنظیم و ترتیب عناصر نظام اجتماعی و شبکه یا الگوی ثابت و ویژه‌ی حاکم بر روابط متقابل این عناصر» باشد، استخراج و تحت عنوان «شبکه‌ی مسئولیت جمعی» تبیین گردیده است. در مرحله‌ی بعد، واژه‌ی «ولایت» به عنوان کلیدواژه‌ای که در فرهنگ بیانی قرآن کریم، به صورت روشن و واضح بیان‌گر ساختار فوق‌الذکر است، تشریح و ابعاد مختلف این کلیدواژه توصیف شده‌اند. در نهایت، به منظور تکمیل تصویر ارائه شده از ساختار نظام اجتماعی اسلام، برخی از اصلی‌ترین جلوه‌های این ساختار در آیات قرآن کریم مورد بررسی و تبیین قرار گرفته است.

یکی از روش‌های تفسیری ـ که پس از عصر روشنگری و انقلاب صنعتی در غرب، به‌صورت ویژه در جهان اسلام مورد توجه قرار گرفته است ـ روش تفسیر علمی قرآن است که در آن مفسر می‌کوشد تا با بهره‌گیری از یافته‌های علوم تجربی، به فهم بهتری از آیات قرآنی دست یابد. این روش عمدتاً به سه شیوه «تطبیق»، «استخدام» و «استخراج» صورت می‌پذیرد. نوشتار حاضر، به‌منظور دست‌یابی به جایگاه علوم طبیعی در فرآیند تفسیر از منظر علامه طباطبایی، این سه شیوه را در خصوص این دسته از علوم در تفسیر شریف «المیزان» مورد بررسی قرار داده و با دقت در مواردی که علامه طباطبایی در تفسیر خود به یافته‌های علوم طبیعی اشاره فرموده است، روشن ساخته است که نخست در المیزان نه‌تنها هیچ مصداقی برای «تطبیق» نمی‌توان یافت، بلکه اساساً یکی از انگیزه‌های اصلی علامه در تألیف این تفسیر، مقابله با رواج تطبیق در عرصه تفسیر در دوران ایشان بوده است؛ دوم ایشان اگرچه در فهم آیات قرآنی، در مواردی از علوم دیگر بهره گرفته است؛ اما بررسی این موارد آشکار می‌سازد که ایشان ـ همان‌گونه که بارها تصریح نموده است ـ قرآن را در مقام تفسیر، از سایر علوم و منابع معرفتی بی‌نیاز دانسته و یافته‌های سایر علوم را تنها در فهم بهتر آیات و استفاده‌های فراتفسیری ـ و نه اصل تفسیر قرآن ـ قابل «استخدام» می‌داند؛ و سوم اگرچه در عرصه‌ علوم طبیعی در المیزان موردی برای «استخراج» یافت نمی‌شود؛ اما این تفسیر ظرفیت بسیار عظیمی در استخراج نظریات، در شاخه‌های مختلف علوم انسانی و نظری دارد.