جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شعر آیینی به گونه ای از شعر متعهدانه گفته می شود که از جهت معنایی و محتوایی صبغه کاملاً دینی دارد و از آموزه های وحیانی، فرهنگ عترت و ولایت و تاریخ اسلام سرچشمه می گیرد. مناسبت های مذهبی، ستایش چهره های دینی، توجه به مقوله های قدسی و ملکوتی و تزکیه و تهذیب نفس انسانی در هسته مرکزی شعر مذهبی قرار دارد. پیدایش شعر جدید آیینی را در دهه چهل و پنجاه باید یک اتفاق تازه و مهم در ادبیات فارسی دانست؛ بی تردید ورود گسترده نیروهای مذهبی به صحنه مبارزه سیاسی و فرهنگی منشاء پیدایش این شاخه از شعر اجتماعی بود که در چند دهه پس از مشروطه نظیر آن را در گستره ادب فارسی نداشتیم. بنا به دلایلی در اغلب منابع مربوط به شعر جدید فارسی (نیمایی، آزاد، سپید و موج نو) در معرفی پیشاهنگان شعر نوآیینی توسعات و تسامحاتی صورت گرفته است که ایجاب می نمود، واکاوی دوباره ای از نوع پژوهش حاضر به عمل آید. همچنین این مقاله مطابق مبانی نقد تاریخی و جامعه شناسی با نگاهی به حوادث اجتماعی عصر حاضر (از مشروطه تا بهمن 57) کارنامه شعر نوآیینی را نقد و بررسی می نماید

اعتقاد به اصالت «لفظ» یا «معنا» یکی از موضوعات بحث‌انگیز در سنّت ادبی و بلاغی ما بوده است؛ این‌که در شکل‌گیری آثار هنری، باید اعتبار و برجستگی را از آنِ شکل و صورت دانست یا محتوا، در طول اعصار و قرون، بحث درازدامنی را در میان طرفداران این دو دیدگاه به بار آورده است. این کشمکش پایان‌ناپذیر در عصر صفویّه یعنی دورۀ اوج و شکوفایی نقد ادبی و دانش سبک‌شناختی با نکته‌سنجی و دقت نظر و عمق دانش ناقدان ادبی تداوم می‌یابد؛ علاوه‌ بر آن در شعر سبک هندی نیز که یکی از مهم‌ترین عرصه‌های مباحث بلاغی، نقد ادبی و سبک‌شناسی بوده است، در کنار بسیاری از مسائل جدّی و تازۀ ادبی، توجّه به اصالت «لفظ» یا «معنا» جلوۀ ویژه‌ای دارد. اگر در اشعار صائب، بلیغ‌ترین شاعر سبک هندی، مفاهیمی چون «لفظ پاکیزه»، «لفظ غریب»، «لفظ پرداخته»، «معنی تازه»، «معنی نازک»، «معنی بیگانه»، «معنی رنگین» و «توأمانی لفظ و معنی» با بسامد بسیار بالایی دیده می‌شود، گذشته از اهمیّت موضوع برای شاعر، نباید از مضمون‌سازی و ایجاد روابط تناظری پیچیده و اعجاب‌آور او با این مفاهیم غافل باشیم. این پژوهش ضمن اشاره به سابقۀ بحث اصالت «لفظ» یا «معنا»، تحلیلی است از رویکرد سه‌گانۀ صائب در این موضوع که اغلب از خلق مضمون‌های غریب و باریک خالی نیست.

کنکاش در سایه روشن هزار توی دنیای نقل و نشر حدیث، مفسران فرق اسلامی را به سمت و سوی تفاسیر روایی سوق داده است. از این جمله‌ جلال الدین سیوطی نگارنده‌ی کتاب الدر المنثورفی تفسیر الماثور و سید هاشم بحرانی نویسنده‌ی «البرهان فی تفسیر القرآن» که به ترتیب از صاحبان بزرگ‌ترین تفاسیر روایی اهل سنت و شیعه می‌باشند. با توجه به شیوه‌ی تفاسیر روایی، مولفان این دو تفسیر با استفاده از روایات صادر شده از بزرگان دین، به تفسیر آیات قرآن همت گماشته‌اند. پر واضح و آشکار است که منزلت و جایگاه امام علی (علیه‌السلام) در هر دو مکتب به‌گونه‌ای است که مفسران دو فرقه را به نقل روایات و اعتماد به گفته‌های ایشان وا داشته است. با توجه به این موضوع به بررسی دیدگاه‌های تفسیری ایشان که یکی از برجسته‌ترین صحابه‌ی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌وآله) در دانش تفسیر قرآن به‌شمار می‌روند، پرداخته شده است. در موارد قابل توجهی هر دو مفسر از روایات صادر شده از امام علی (علیه السلام)در تبیین مقاصد آیات الهی بهره برده اند. با در نظر گرفتن گرایش هر مفسر و نوع استفاده‌ی آنها از روایات امام علی (علیه‌السلام) موارد اشتراک و اختلاف در نحوه‌ی استفاده از روایات ایشان به‌چشم می‌خورد. با توجه به مواردبهره‌مندی صاحبان دو اثراز روایات امام علی (علیه‌السلام) اشتراک های موضوعی، لفظی، لفظی ومعنوی در نقل روایات از سوی هر دو مفسر وجود دارد. جنبه‌های اختلاف در نوع بهره‌گیری از روایات را می توان با توجه به پیشینه‌ی مذهبی هر دو مولف در موارد عقیدتی پررنگ تربه حساب آورد.گونه‌شناسی و بررسی دیدگاه‌های تفسیری ایشان در روایات به‌کار برده شده در این تفاسیر اهمیت پرداختن به این جستار را نشان می‌دهد. در مطلع این جستار به بیان کلیات ومفاهیم پرداخته شده و پس از آن و در فصل سوم به گونه‌های روایی در الدر المنثور اشاره شد و پس از آن همین گونه‌ها در کتاب «البرهان» مورد کنکاش قرار گرفت. در واپسین بخش این جستار نیز ضمن مقایسه، وجوه اشتراک و افتراق این گونه روایات بررسی شد. نهایتاً جستار با نتیجه‌ای برآمده از متن به فرجام رسید که روش انجام این جستار کتابخانه‌ای بوده است.

در این مقاله سعی داریم اندیشه خرد ستیز دو متفکر از دو فرهنگ کاملاً متفاوت یعنی یک متفکر و شاعر ایرانی یعنی صائب تبریزی و یک متفکر و فیلسوف آلمانی یعنی نیچه را از منظر اندیشه خردستیزانه‌شان و و تجمیدشان از شور و سرمستی مورد بررسی و تطبیق قرار دهیم. نیچه با تقدم بخشیدن به عناصر دیونوسیوسی در مقابل عناصر آپولونی به مخالفت با عقل برخاسته و صائب نیز تحت‌تأثیر سبک هندی و بامضامینی نظیر گران جانی عقل؛ ناقص بودن؛ مغرور بودن؛ ضعف و ناتوانی؛ گرفتار و مقیّد ساختن؛ افسونگری؛ کشمکش آفرینی؛ غم انگیزی در اشعار خود به پیکار رفته است. نیچه و صائب هر دو شدیداً تحت تأثیر سنت بودیسم هندی و سبک هندی در شعر بوده‌اند و در این سنت عقل ناتوان از فهم ماهیت واقعیت و زندگی آدمی معرفی شده است. برای نشان دادن شباهت فکری این دو متفکر مقاله را به دو قسمت تقسیم کرده‌ایم. در قسمت اول به خردستیزی نیچه و در قسمت دوم به خرد ستیزی صائب پرداخته‌ایم و در بخش نتیجه به ارزیابی این موضوع در قالب نمودار نزد این دو متفکر پرداخته‌ایم. در این نوشته سعی کرده‌ایم در وهله نخست از منابع اصلی این دو متفکر استفاده نماییم و سپس از مفسران اندیشه این دو متفکر بهره بجوییم.

عرفان در مفهوم حقیقی آن، بدان جهت که از سنخ سلوک و پیمودن است، غایت­مند بوده و نیل به هدفی متعالی را مدّ نظر دارد. در اندیشۀ عرفان های توحیدباور و خدامحور، انسان حلقه فرجامین زنجیرۀ هستی نیست، بلکه این زنجیره پس از او سیر تکاملی دارد و در اوج کمال به ذات باری­تعالی ختم می­شود. براین پایه، عرفان­ های مبتنی‌ بر ادیان یک فصل مشترک غایی دارند که عبارت از رهایی از بند وابستگی ­های مادی، شناخت خدا و وصول به حقیقت است. اما در سازمان اندیشه و سلوک عرفان‌های کهن بشری که مبنای توحیدی ندارند، غایت نیز الهی ـ توحیدی نیست و طریق سلوک به خدا منتهی نمی ­شود؛ افزون بر این، جنبۀ باطن­ گرایانه و و تلاش برای رهایی از قید مادیات، آن­گونه که در عرفان ­هایی کهن بشری وجود دارد، در تعالیم و سلوک آن‌ها دیده نمی­ شود. عرفان­ های جدید به جهت اتکا بر عقلانیت سکولار و سازماندهی براساس مقتضیات دنیای مدرنِ مادی­گرا، حرکت به سمت تعالی معنوی و کمال حقیقی را مد نظر قرار نمی­ دهند. بلکه، اگر حرکتی هم باشد از سنخ حرکت دوری و چرخشی است که در عمل به درجا زدن منجر می­ شود. برخی نیز کاملا ایستا بوده و غایت­ ویژه­ ای ندارند.