جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف جستار حاضر نشان‌دادن ابعاد حضور «اندیشۀ اجتماعی» در شریعت و احکام اسلام با تأکید بر مجاهدت بیش از هزارسالۀ فقها و اصولیان مسلمان است. با استفاده از روش‌‌های متعددی مانند تحلیل محتوا، اسنادی و توصیفی‌ـ‌تحلیلی تلاش شد تا اشراب اندیشۀ اجتماعی در دین و شریعت اسلام و نیز فتاوی فقهی اصولی ارائه شود. ضرورت توجه به انسان و اجتماع نه‌تنها در اسلام بلکه در همۀ شریعت‌‌های گذشته نیز به‌‌گونه‌‌ای وجود داشت؛ اما این ویژگی در اسلام به‌نحو ممتازی مورد توجه قرار گرفت. فقها و اصولیان مسلمان با مجاهدتِ حدوداً چهارده‌‌قرنۀ خود توانستند بسیاری از پیام‌‌های موجود در آیات و روایات اسلامی را دریافت کنند و با تأکید بر اموری مانند پذیرش عقل در حریم دین، قواعد حاکمۀ فقهی، تقدیم اولویت‌‌های اجتماعی، تعلیل‌‌های اجتماعی احکام و درنهایت، احکام حکومتی، در راستای صدور فتاوای به‌‌روز از آن‌ها استفاده کنند.

یکى از سؤالات اساسىِ حوزه «معرفت هاى وحیانى» میزان اثرپذیرى آن از «عوامل اجتماعى» است که از آن به عنوان «تعیّن اجتماعى وحى» یاد مى شود. به باور علامّه طباطبایى(ره) به طور کلى، «صورتِ» معرفت هاى وحیانى، از تغییر برخى عوامل اجتماعى و انسانى، مانند: «شرایط زمان»، «انسان» و «مصالح» اثر مى پذیرد که به عقیده وى ظهور «شریعت»هاى متعدّد نتیجه آن است ولى «محتواى» معرفت هاى وحیانى، و به تبع آن محتواى شرایع تغییرناپذیر است. علامّه طباطبایى(ره) ضمن تطبیق قاعده فوق بر قرآن و احکام اسلام، بر این باور است که قرآن کریم در اصل «نزول»، براى رسیدن به سطح فهم انسانها; «نزول تدریجى»، به دلایل آموزشى، احتجاج و ضعف فراگیرى عمومى; «به لفظ آمدن»، براى امکان مکامله با مردم; کاربرد «زبان تمثیل»، براى امکان انتقال بهتر معانى; و «عربى بودن»، به جهت امتیاز زبان عربى و عرب بودن عمده مخاطبین در مراحل آغازین، متأثر از جامعه است. ایشان، هم چنین، دین اسلام را به دلیل تأکیدش بر «تفکّر جمعى»، «نیروى جمعى اجرایى»، «اجتماعى بودن احکام» و مانند آن، «دینى اجتماعى» مى داند که ناظر به جامعه ى انسانى شکل گرفته است.

موضوع این مقاله درحقیقت، «تعین فرهنگی ‌اجتماعی معرفت از منظر قرآن» است. محتوای اصلی این عبارت پرسش از تأثر و تشخصی است که معرفت‌های مختلف از عوامل فرهنگی‌ اجتماعی می‌‌‌پذیرد و در آیات قرآن بدان اشاره شده است. به کمک برخی روش‌ها، ازجمله روش‌‌‌های تحلیل محتوای کیفی و تفسیری، از دلالت‌ها و التزامات آیات قرآن در زمینۀ‌‌‌ معرفت‌شناسی و جامعه‌شناسی در راستای ساخت یک چهارچوب معرفتی‌ـ‌‌‌‌‌‌‌اجتماعی بهره‌‌‌ گرفته شده است. بر این اساس، عوامل اثرگذار بر معرفت متعدد و به‌‌‌‌ترتیب اولویت طولی عبارت است از: خداوند، انسان، عوامل غیبی، طبیعت و اجتماع. اثرگذاری خداوند متعال بر معرفت حتمی است. ارادۀ تکوینی الهی درخصوص اعمال اختیاری، از مسیر ارادۀ انسان می‌گذرد؛ بنابراین، مسئولیتش نیز با انسان است. در درجۀ دوم، انسان و فطرت انسانی قرار دارد و ارادۀ انسانی در این میان شاخص است. در درجۀ سوم، باید از اثرگذاری موجودات غیبی، نظیر فرشتگان و شیطان یاد کرد؛ فرشتگان در راستای هدایت (معرفت صادق) و شیطان، در راستای ضلالت (معرفت کاذب) انسان می‌‌‌کوشند. در درجۀ چهارم اثرگذاری، عوامل طبیعی و فرهنگی اجتماعی قرار دارند؛ محیط طبیعی تأثیر بسزایی در وضع روانی مردم دارد. همچنین، عوامل «اجتماعی» اثرگذار بر معرفت را می‌‌‌توان بر محور کنش‌‌‌های انسانی و ساختارهای اجتماعی تنظیم کرد؛ زبان، گفتار و دیگر کنش‌‌‌های انسانی ازجمله عوامل اجتماعی است که تعامل غیرقابل ‌‌‌انکاری با شناخت‌ها و روحیات وی دارد؛ به‌‌‌علاوه، ضرورت زندگی اجتماعیْ انسان‌ها را کنار هم‌‌‌ قرار می‌دهد و هویت‌های جدیدی (‌فرهنگی اجتماعی) به‌وجود می‌آورد. شاید اولین قدم عملی برای ایجاد چنین هویت‌‌‌هایی خانواده باشد. غیر از خانواده، در سطح متوسط، از پیوندهای مبتنی‌بر دوستی و هم‌نشینی می‌توان سخن به‌میان آورد. همچنین، از پیوندهای در سطح کلان، دو عامل ثروت و قدرت بسیار اهمیت دارند. این هویت‌‌‌های جمعی در ایجاد معرفت‌‌‌های جمعی نقش بسزایی دارند. تأثیر این عوامل به شکل علیت ناقص است، حتمی نیست و در چهارچوب اختیار و فطرت انسان شکل می‌‌‌گیرد. البته همۀ این اثرگذاری‌ها در پرتو احاطه و حضور باری‌تعالی است: «‌وَ اللَّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحیط» (بروج: ۲۰): «و خدا از هر سو برایشان محیط است‏».

اين پژوهش، با هدف بررسي ابعاد تعين اجتماعي معرفت در تحليل‌ها و نظريات جامعه‌شناسانه و نهج‌البلاغه و به روش مقايسه‌‌اي، تحليل محتواي کيفي، تفسيري و اسنادي تدوين يافته است. در اين دو رويكرد، يعني نظريه‌هاي جامعه‌شناسي معرفت و نهج‌البلاغه، به مطالعة تفاوت بين تعين ‌اجتماعي‌ معرفت، بر محور مؤلفه‌هاي پنج‌گانة عمق تعين، درجه تعين، سطح تعين، آماج تعين، و عامل مسلط پرداخته است. نتايج اين پژوهش حاكي از اين است که بسياري از نظريه‌هاي جامعه‌شناسي معرفت، راه کاملاً متفاوتي از نهج‌البلاغه را در بسياري از محورهاي پنج‌گانه درپيش‌ گرفته‌اند.

این جستار در پی ارائة نظریات شریعتی دربارة نحوة ارتباط معرفت و جامعه است. بدین منظور، پس از مرور کلیات، شامل: مقدمه، بیان مسئله، پرسش‌های مسئله، پیش‌فرض‌ها، پیشینه و چارچوب نظری، بر محور پنج مؤلفة عمق تعیّن، درجة تعیّن، سطح تعیّن، عامل مسلّط در تعیّن و آماج (موضوع) تعیّن، مطالب را عرضه می‌کند. پایان‌بخش این جستار تحقیقی، نتیجه‌گیری و ارزیابی مطالب آورده شده ‌است.

در این مقاله درصدد بررسی مبانی هستی‌شناسانة جامعه‌شناسی از دیدگاهی قرآنی هستیم. با استفاده از آیات قرآن، چهار عنصر «خدا»، «انسان»، «زمین» و «پیوند میان انسان با این عناصر و انسان‌های دیگر»، پایه‌های اصلی (و البته حداقلی)، برای تشکیل جامعه انسانی تشخیص داده شد. با محور قرار دادن دو عنصر «انسان» و «پیوند»، ماهیت هر یک را تحلیل کرده، سپس به عناصر دیگر و نحوه اثرگذاری آنها بر این دو عنصر پرداخته‌ایم. چنین نگاهی، جامعه‌شناسیِ موجودِ انسان ‐ محور را به یک جامعه‌شناسیِ خدا ‐ محور تبدیل کرده، انسان را فقط امانتدار تلقی‌ می‌کند. در این نگاه قرآنی، انسان موجودی دوبُعدی است: حیوانی ‐ ملکوتی؛ یعنی میلی بی‌نهایت، هم به پستی‌ها و هم به فضیلت‌ها دارد. همین وضعیت در جامعة انسانی که محصول گرایش‌ها، روحیه‌ها، اخلاقیات، افکار و اندیشة افراد است، نیز رخ می‌دهد و درجه‌ای از هویت پست یا متعالی را در صحنة اجتماعی از خود به نمایش می‌گذارد. در این رویکرد، وجود سه عنصر قدرت، معرفت و گرایش‌های متضاد، میدانی برای ظهور متمایزترین ویژگی انسان، یعنی اختیار دانسته شده ‌است. این ویژگی، خود را در سطوح مختلف فردی، گروهی و اجتماعی نشان می‌دهد. از دیدگاه قرآنی، مشغولیت زیاد انسان و جامعة انسانی به گرایش‌های حیوانی و نیز امور خارج از وی (طبیعت و زمین)، از یک‌سو و فراموشی و بی‌توجهی به خود ملکوتی و نیز خداوند، از سوی دیگر، باعث بیگانگی فردی و جمعی انسان‌ها می‌شود. مهم‌ترین عامل برای برطرف کردن این حالت، توجه به خدا و خود واقعی است. با توجه به این رویکرد، برای اینکه تحلیل کاملی از جامعة انسانی داشته باشیم، همواره باید به دو عنصر اصلی جامعه (فرد و جمع)، توجه داشته باشیم. همچنین، توجه به نوع رابطة این دو با خداوند و هستی (طبیعت و زمین) نیز تأثیر بسزایی در فهم رفتار فردی و اجتماعی انسان دارد.

در این جستار ابعاد جامعة چهاربعدی (خداوند، انسان، زمین، و پیوند) مدنظر قرار گرفته است. در درجة اول، خداوند سبحان است که دارای اثرگذاری حتمی و قطعی در همة حوزه های معرفت است. دربارة اعمال اختیاری انسان، البته ارادة تکوینی الهی، از مسیر ارادة انسان می گذرد. در درجة دوم اثرگذاری، انسان قرار دارد که ارادة انسانی در این میان شاخص است. در درجة سوم، باید از موجودات غیبی همچون فرشتگان یاد کرد که مأموران خدای سبحان اند. شیطان (و اعوان و انصارش) نیز در همة اوقاتی که دربارة خدا، خود، طبیعت، و دیگران می اندیشیم می کوشند تا گونه ای انحراف در آن ایجاد کنند. در مرتبة چهارم، اثرگذاریِ عوامل طبیعی و نیز اجتماعی (مبتنی بر پیوندهای انسان) قرار دارند. همة اثرگذاری های مزبور در سایة احاطه و حضور باری تعالی صورت می گیرد و همة عوامل یادشده پرتوی از وجود حضرت حق هستند: «وَاللّهُ مِنْ وَرائِهِمْ مُحیط» (بروج: ۲۰)؛ و خدا از هر سو برایشان محیط است .

مطالب این پایان نامه در یک مقدمه و دو بخش نگارش یافته است. مقدمه: اهمیت موضوع و هدف تحقیق، گستره ی تحقیق، پیشینه ی بحث، ویژگی های کلی تحقیق، سازماندهی تحقیق؛ بخش اول، چیستی جامعه شناسی معرفت: کلیات (تعریف جامعه شناسی معرفت، رویکردهای اصلی به معرفت، تعین اجتماعی معرفت، دسته بندی نظریه پردازان)، نظریه پردازی ها (نظریه پردازان غربی، نظریه پردازان اسلامی)؛ بخش دوم، تعین اجتماعی معرفت در قرآن: معرفت و جامعه (نظریه معرفت، چیستی جامعه: عناصر اصلی تشکیل دهنده ی یک جامعه، دلیل اصلی روآوردن انسان به زندگی جمعی)، تحلیل های جامعه شناختی معرفت (تعامل معرفت و جامعه، سطح تعین معرفت، عامل مسلّط در معرفت، بیگانگی: زمینه ی تاریخی، دین و بیگانگی، قرآن و بیگانگی)، خلاصه گیری و پیشنهادها.

به اعتقاد مانهایم، هر نوع وضعیت اجتماعی – تاریخی در یک نقطه خاص تاریخی قرار دارد و از این رو وضعیتی یگانه است. بنابراین معرفتی که از این وضعیت یگانه به وجود می آید و در این وضعیت صادق است نیز یگانه است و با زمان و مکانش مرتبط است.وی آن را نسبت گرایی نام نهاد.اما منتقدان وی معتقدند چون مانهایم معرفت وشناخت را به سطح فهم عرفی(هویت اجتماعی – تاریخی) تقلیل داده است ، سر از نسبی گرایی در آورده است. وی برای رهایی از این نسبی گرایی چهار راه حل ارائه نمود و هیچکدام نتوانستند وی را از بند نسبی گرایی آزاد نمایند. اما ملاصدرا در عین حال که شرایط مادی از جمله شرایط اجتماعی-تاریخی را به عنوان علل معده می پذیرد، معتقد است همه ادراکات مجرد و ثابتند و هیچگونه تغییر در آن راه ندارد. علل معده فقط منظر ایجاد می کند و با تغییر منظر معرفت متفاوت خواهد بود.بنابراین ملاصدرا به دامن نسبی گرایی نیفتاده و توانسته است بین نسبت گرایی و نسبی گرایی فرق بگذارد. پایان نامه رویکرد انتقادی و تطبیقی دارد که به روش توصیفی انجام گرفته است و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای و ابزار گردآوری اطلاعات نیز، فیش برداری می باشد. با توجه به اینکه شرایط تاریخی- اجتماعی به صورت علل معدّه در شکل گیری علوم می تواند موثر باشد جای دارد که موارد زیر در پایان نامه ها دنبال شود:1-