جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان، همانند دیگر پدیده‌های انسانی با گذر زمان تغییر می‌کند. از میان اجزای گوناگون زبان، «واژه‌ها» بیش از دیگر اجزای آن از نظر دلالت معنایی، دستخوش تغییر می‌شوند. در تفسیر آیات قرآن، توجه مفسّر به این تغییرات می‌تواند معانی و مفاهیم درست‌تری از آیات را فراروی مخاطبان قرار دهد. پژوهش حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی و تطبیق آرای تفسیری شیخ طوسی و ابن‌عطیه به تحلیل نقش انواع تغییر در دلالت کلمه‌ها، در تفسیر التبیان و المحرّر الوجیز می‌پردازد. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که تخصیص، تعمیم و انتقال دلالت، اشکال مهم تغییر در دلالت کلمه‌های قرآن بوده که هر دو مفسّر به آن توجه داشته‌اند. شیخ طوسی بیشتر از ابن‌عطیه به این‌گونه مباحث پرداخته، به‌طوری که در بسیاری از موارد تحلیل‌های لغوی ابن‌عطیه متأثر از شیخ طوسی است. طوسی و ابن‌عطیه در بررسی مفردات قرآن، به نقش استعمال در تغییر دلالت کلمه‌ها و سیر تاریخی این تغییرات تا زمان نزول توجه داشته‌اند. استناد به قرآن و استشهاد به شعر و کلام عرب، ازجمله منابع تفسیری هردو مفسّر در بسیاری از تحلیل‌های لغوی به‌شمار می‌آید.

به‌یقین، فریدالدین عطار نیشابوری (م 618ق) هم میراث‌دار و هم راوی روح عرفان عاشقانه در زبان فارسی است که کوشش می‌کند با رویکرد تعلیمی رخداد عشق را یا برحسب تجربۀ خویش در آثاری چون منطق الطیر و یا با روایت از تجربۀ دیگران در تذکره الاولیا گزارش کند. تذکره الاولیا فقط نقل قصص و اقوال 96 تن از مشایخ طریقت بر مبنای وقایع‌نگاری از زندگی آن‌ها نیست تا برحسب قواعد تاریخی تحلیل شود، بلکه عطار کوشش کرده است تا به‌طور غیرمستقیم اصول و مبانی تعلیمی- تربیتی مطرح در آیات قرآن کریم را در بطن اقوال و احوال آنان برای تعلیم مخاطبان جاری سازد؛ نکته‌ای که در این مقاله با تحلیل اسنادی و توصیف آماری تحلیل شده است. عناوین اصول تعلیمی و تربیتی مستخرج از تذکره الاولیا، در این تحقیق عبارت است از: «جذبۀ حُسن و احسان»، «تطوّر وسع»، «کرامت»، «آشنایی و بیگانگی با خداوند»، «ضعف» و «دلبستگی». بر اساس تحلیل آماری، اصول تربیتی که در کتاب تذکره الاولیا به کار گرفته شده‌اند، دارای بسامدهای متفاوتی هستند. از این میان بهره‌گیری از« آشنایی و بیگانگی با خداوند» بیشترین بسامد و بیان «ضعف» کمترین بسامد را در میان این اصول داشته است.

کاربست نظریه‌های جدید زبان شناسی در تحلیل متون دینی، افق‌های جدیدی را در برابر پژوهشگران هر دو حوزه قرار می‌دهد. نظریه ‌‌‌کنش‌های گفتاری آستین و سرل از جمله این نظریه­‌ها می‌باشد. بررسی ارتباط میان ذهن گوینده و کنش و کاری که با زبان انجام می‌شود، هدف اصلی این نظریه زبان شناسی است که با تأثیر از مطالعات فلسفه تحلیلی مطرح شد. به کارگیری این نظریه در تحلیل متن قرآن، لایه‌های عمیقی از معانی آیات را آشکار می­سازد و نشان می­دهد که چگونه می­توان از گزاره­ها و اسلوب‌های شایع در قرآن با توجه به سیاق و بافت آیات، معانی متعددی برداشت کرد. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با تأکید بر الگوی جان سرل در این نظریه، به تحلیل کنش‌های گفتاری در سوره مریم می­پردازد. نتایج پژوهش نشان می­دهد که از میان کنش‌های پنجگانه سرل، کنش‌های اظهاری، ترغیبی و سپس عاطفی بیشترین بسامد را در این سوره دارند. کنش اظهاری غالبا به منظور باز خوانی سرگذشت اقوامی است که به دلیل غفلت و سرپیچی از پیشوایان دینی، دچار گمراهی و در نهایت هلاکت شده­اند. کنش ترغیبی ضمن آگاه نمودن مخاطبان از سرنوشت پیشینیان، آنان را به پیمودن مسیر سعادت و رستگاری تشویق می­کند و کنش عاطفی نیز برای بیان حالات و شرایط روحی و عاطفی شخصیت‌های مذکور در سوره مریم می‌باشد. غالب این کنش­ها به صورت غیر مستقیم می­باشند و توان تعبیری و عمق معانی آیات به گونه­ای است که در بسیاری از موارد بیش از یک کنش گفتاری در این آیات وجود دارد.

مفهوم بیگانگی اجتماعی و ابعاد و عوامل آن، در اکثر فرهنگ ها و جوامع بعنوان یک معضل و مسألة اجتماعی مورد تحلیل قرار می گیرد. این مفهوم بمعنای احساس انفصال و فقدان پیوند ذهنی میان فرد و جامعه می باشد و رشد و پویایی فرهنگی- اجتماعی جامعه را با توقف مواجه می کند. امام علی(علیه السلام) در دوران خلافت با حوادث سیاسی و اجتماعی مهمی مواجه شد. رویارویی با دشمنان خارجی و داخلی و غفلت و دوری مردم از فرهنگ اصیل اسلامی سبب شد تا ایشان میان خود و جامعه پیرامون، احساس انفصال و بیگانگی نماید که بازتاب این حالت در خطبه ها و نامه های نهج البلاغه بوضوح دیده می شود. پژوهش حاضر با روش توصیفی و تحلیلی و بر اساس نظریه ملوین سیمن به واکاوی بیگانگی اجتماعی امام علی(علیه السلام) می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد که احساس بی قدرتی، احساس ناهنجاری اجتماعی و احساس تنفر فرهنگی مهمترین عوامل احساس بیگانگی اجتماعی در نهج البلاغه می باشند.

حذف جواب شرط، یکی از وجوه ژرف‌ساخت‌های آیات است. شناسایی جواب شرط و در نظر گرفتن تقدیر مناسب برای آن، مسئلۀ مهمی است که اگر مترجم بدان توجه داشته باشد، فهم صحیح و مناسب‌تری از کلام خداوند دارد و آن را به‌درستی به زبان مقصد منعکس می‌کند. در این جستار کوشش شده است با روش تحلیلی‌توصیفی، شیوه انعکاس جواب شرط محذوف در برخی از ترجمه‌های فارسی قرآن کریم بررسی شود. نتایج تحقیق نشان می‌دهد مفهوم ژرف‌ساخت به حالت مقدّر یا تأویل در زبان عربی نزدیک است و میان انعکاس حذف جواب شرط در ترجمه و انواع ترجمه، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. الهی قمشه‌ای، انصاریان، رضایی اصفهانی و صفارزاده بیشترین توجه را به انعکاس ژرف‌ساخت مربوط به جواب شرط محذوف داشته‌اند و دهلوی - باوجود تحت‌اللفظی بودن ترجمه‌اش - در بسیاری از نمونه‌ها در برگردان آیات به انعکاس ژرف ساخت توجه کرده است.

همواره ادبيات در تمامي دوره‌هاي زندگي انسان از عوامل فرهنگي، اجتماعي، سياسي، اقتصادي و ... متأثر بوده است، به گونه‌اي كه مي‌توان آن را آينه‌اي تمام نما از ويژگي‌ها و خصوصيت‌هاي يك جامعه تلقي كرد.انديشه‌ها و نگرشهاي فلسفي و عرفاني از جمله موضوع‌هاي مهمي محسوب مي‌شود كه آثار و پيامدهاي گسترده اي در ادبيات عربي و فارسي در پي داشته است، و بعنوان يك جريان قابل ملاحظه، نمود و بازتاب آن را بر سخن و انديشه اديبان و شاعران مي‌تواند مشاهده نمود.انديشه وحدت وجود بعنوان يك باور عرفاني ـ فلسفي كه پيشينه‌ي آن به عصرها و دوره‌هاي گذشته انسان بر مي‌گردد، ظهور برجسته‌اي در ادبيات عربي و فارسي داشته است.اين موضوع عرفاني ـ فلسفي در جهان اسلام با ظهور محيي الدين ابن عربي به اوج خود رسيد، و در زمان ايشان و پس از وي، عرفان نظري در محافل عارفان و اهل تصوّف به عنوان يك تجربه خاص ديني به مشتاقان و خواهندگان آن، قابل تعليم و انتقال گرديد.شاعران و اديبان پيش از ابن عربي و پس از او، به منظور غنا بخشيدن به مضامين خود،‌ همواره از جريان ناب و ارزنده‌ عرفان نهايت بهره‌ را برده، به گونه‌اي كه بزرگاني چون حافظ شيرازي و ابن فارض مصري تمام ذوق و قريحه خود را در اين زمينه به خدمت گرفته‌اند.در دوره معاصر نيز با وجود پيشرفت علم و ظهور پديده‌هاي نو، جذبه و گرايش دروني اديبان به سوي عرفان و موضوع‌هاي آن، نمود و تجلي‌هاي متفاوت داشته است كه مصداق بارز آن را نزد برخي از اديبان معاصر عربي در مهجر شمالي، مي‌توان ملاحظه نمود.اين رساله بر آن است كه با روشي توصيفيو مبتني بر تحليل و نقد تطبيقي به مقايسه‌ي افكار و انديشه‌هاي ابن عربي و اديبان مهجر شمالي، بويژه جبران خليل جبران، و ميخائيل نعيمه پرداخته،تا تصوير و سيماي واضحي از وحدت وجود نزد برجسته‌ترين اديبان معاصر عربي ارائه نمايد.

پس از حوادث مهمی که در تاریخ اسلام برای اهل‌بیت? رخ داد، خون تازه‌ای در کالبد امت اسلامی به جریان افتاد و پژواک آن در طول قرن‌ها طنین‌افکن شد. ادبیات از مهم-ترین حوزه‌هایی بود که از این حوادث به طور روشن متاثر شد، به گونه‌ای که بخش قابل ملاحظه‌ای از ادبیات متعهد کشورهای اسلامی به زبان‌های مختلف اعم از عربی، فارسی، ترکی و... به بیان این حوادث اختصاص یافت. این‌گونه دلسروده‌ها نه تنها مفاهیم اعتقادی تشیع را نزد شیعیان ریشه‌دارتر ساخته بلکه ذکر فضایل اهل‌بیت? را به زبان شعر ماندگارتر کرده است. صاحب ‌بن‌ عباد؛ این سیراب‌گشته‌ی چشمه‌‌سار اهل بیت? نیز در نشر فرهنگ و فضایل این خاندان پاک کوشیده و همواره در مسیر معرفی اسلام راستین ثابت‌قدم و استوار بوده و عقاید خویش را در قالب شعر بیان کرده است. در این پژوهش برآنیم تا با روش توصیفی-تحلیلی پس از بیان اوضاع سیاسی-فرهنگی عصر شاعر و شرح زندگی‌نامه‌ی وی به بررسی و تحلیل ویژگی‌های فنی شعر صاحب و مضامین شعری ایشان پیرامون اهل‌بیت? بپردازیم.

در کنار درک روابط نحوی میان اجزای کلام، تلاش برای فهم معنا نیز می تواند کارکردهای معناشناسی ساختارهای نحوی را به خوبی نشان بدهد. در قرآن کریم آیات متعددی با ساختارهای تعبیری و نحوی مشابه و نزدیک به هم دیده می شود، که ممکن است مخاطب را به این تلقی برساند که تفاوت چندانی در دلالت های معنایی این دسته از آیات نیست. کاربرد حالت های گوناگون نفی در جمله های اسمیه همراه با «لیس»، «حروف شبیه به لیس» و «لا نفی جنس» از جمله این ساختارها و تعبیرات است که با وجود شباهت ظاهری دلالت های معنایی متفاوتی دارند. پژوهش حاضر با رویکردی تحلیلی و تطبیقی در بافت و سیاق آیاتی که این ادات در آن ها به کار رفته است، نشان می دهد که اختلاف این ساختارهای نحوی، صِرفِ تغییر و تفنن در تعبیر نبوده؛ بلکه هر یک از آن ها برای بیان معنای هدفمندی هستند.