جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

خليل بن محمد زمان قزويني (قرن 12-هـ) معاصر و شاگرد سيد امير ابراهيم بن محمد معصوم حسيني قزويني (م-1149) اين رساله را در تفسير علم باري به اشياء در 1149 نوشته است. وي در ديباچه توضيح داده كه يكي از معاصران از سيد استاد ماهر امير محمد ابراهيم قزويني درباره علم باري سؤال كرد و مضمون سؤال اين است كه احاطه علم ازل بزمانيات كه مستلزم حصول همه معلومات زماني است در ازل در علم باري تعالي با ادله امتناع ما لايتناهي و نيز بعضي ادله نقلي كه مخالف ابن اين مطلب است چگونه سازگار ميگردد و چگونه علم ياري را توجيه ميتوان كرد كه موجب اين تناقض نشود. (قزويني سؤال را بالفاظها آورده). امير سيد ابراهيم به اين ايراد پاسخ داد (وي پاسخ را نيز عيناً نقل كرده) و در اين پاسخ از رساله علم خواجه نصير ياد كرده و گواه آورد ... مولي خليل قزويني كه پاسخ استاد خود را درست نميداند و براي علم باري توجهي ديگر دارد كه بعقيده خود او مطابق ادله عقل و نقل است و هم خرده بر او نتوان گرفت. وي ميگويد «علم باري تعالي همچون قدرت از صفات فعل است و قبل از ايجاد باري تعالي را التفاتي به اشياء نيست. البته باري هميشه داراي علم ذاتي هست بدين معني كه هرگاه بخواهد خلق ميكند و ميداند بنابراين ديگر براي تقسيم علم به اجمالي و تفصيلي نيز جاي نميماند. وي اين رساله را در اين باب نوشته و در اثبات گفته خود داد سخن داده است. قزويني پس از نوشتن اين رساله، چون با انكار و اعتراض معاصران خود روبرو شد نسخه اي از اين رساله را بنزد مولي رفيع قزويني و نسخه اي ديگر بنزد استاد ديگرش صدرالدين (ظاهراً همانكه رساله صدريه را در 1100 نوشته) و از آنان خواسته است تا درباره اين رساله نظر بدهند، صدرالدين محمد ولي رفيعاً هر دو در پاسخ نظر او را بچند وجه رد كردند. وي جوابهاي آنانرا در يك رساله ديگر آورده و دلائلي كه در منع نظر او نوشته بودند در آن رساله نقل كرده و پاسخ گفته و بار ديگر خواسته تا استادان مزبور پاسخهاي او را مورد دقت قرار دهند. آن رساله ديگر نيز بخط خود مؤلف در همين دفتر موجود است و آنرا معرفي خواهيم كرد. صاحب ذريعه رساله اي در علم الهي به مولي خليل بن حاج بابا ملقب به زركش نسبت داده و گفته اند «شاگردش شيخ عبدالنبي قزويني در تتمه امل الامل از اين رساله ياد كند و گويد وي رساله هاي در حكمت دارد كه مورد پسند معاصران او واقع نشده است». نام و نسب او را صاحب ذريعه بدينگونه ضبط كرده اند «حاج خليل بن حاج بابا قزويني معروف بزركش» در ذريعه و اعيان الشيعه و مستدرك الوسائل رساله اي در اثبات حدوث اراده باري تعالي از خليل بن حاج باباي زركش ياد شود. در ذيل نسخه حاضر كه سراسر بخط مؤلف است وي نام خود را خليل بن محمد زمان قزويني ياد كرده» در هر حال مؤلف اين رساله همان خليل قزويني است كه شاگرد امير سيد ابراهيم بوده و تا اواسط قرن 12-هـ ميزيسته است. آغاز كتاب: بعد الحمد و الصلوة فقد سائل بعض المعاصرين السيد السند و الايد المؤيد الامير المتبحر و الاستاد الماهر قدرة السادات و الفضلاء و نخبة الفقهاء و العلماء استاد الكل في الكل امير محمد ابراهيم الحسيني متعنا الله ببقائه في مسئلة علم القديم تعالي شأنه ... فكتب الاستاد دام ظله العالي. . انجام كتاب: فلا يجوزان يحمل اسم الشي علي فاعله بهو هو لاعلي سبيل الاجمال و لاعلي سبيل التفصيل فلايكون علم الفاعل بذانه علما بمعلولاته و ذلك آخر ما اردنا ايراده في جواب هذاالسؤال و الحمدلله علي كل حال ... و قد كان هذاالجواب بيد مؤلفه خليل بن محمد زمان القزويني عفي عنها و غفر ذنوبهما. [مجلس شورا 9/531؛ ذريعه 15: معجم المؤلفين 4/127 اعيان الشيعه 111: 3-112 مستدرك الوسائل 213: 3 بروكلمان ذيل 581: 2]

دانشمند فرزانه حاج محمد خليل قزويني اين كتاب را در رد گفتار حكماء و متكلمين كه قائل بأزليت إراده و از صفات ذات بودن آن هستند، نوشته، و حادث بودن و از صفات فعل بودن إراده را موافق مذهب أهل بيت و روايات شيعه إثبات نموده، و با دلائل عقلي كلام خود را تأييد كرده، و دو حديث مشهور عمران صابي و سليمن مروزي را نيز شرح داده، و كتاب پر سود محققانه پي نوشته است. و تنها حاجي نوري در «خاتمه مستدرك: 413» نامي ازوو كتابش برده و كتاب را ستوده است، همانند او صاحب «ذريعه 88: 1» آنرا ياد و نسخه يي را در نزد سيد محمد ناصر حسيني طهراني در طهران نشانداده، سپس «أعيان الشيعه 111: 30» نيز كلام «ذريعه» را نقل كرده، و هم محدث قمي در «فوائد الرضويه 174: 1» ازو و سه خليل قزويني ديگر ياد كرده است. (محمد علي روضاتي) آغاز كتاب: بسم ... رب هب لي سمعاً يسمع آياتك، و عقلاً يفهم ايمانك، و بصراً يري قدرتك ... فهذه مقالة في إبطال بأزلية الارادة و جعلها من صفات الذات؛ كما هو المشهور من الحكماء و جمهور المتكلمين، و إثبات حدوثها و أنها من صفات الفعل؛ كما هو المعلوم من مذهب أهل البيت عليهم السلام ... . انجام كتاب: فانقطع سليمان و خاب و خسر مأمون، و ظهر حجة الله علي الجاحدين ... فهذا آخر ما أردنا في هذه الرسالة ... [كتابخانه هاي اصفهان ص 6]