جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از موضوعات مهم و پرکاربرد علم اصول که در تفسیر و علوم قرآنی کاربست به‌سزایی دارد، مباحث الفاظ است. به­رغم اهمیت بسیار زیاد این مباحث، موضوعات زیرمجموعه این عنوان کمتر مورد توجه مفسران بوده است. قاعده زبانی «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلیة» از جمله این موضوعات است که اصولیان ذیل مبحث مفهوم وصف، از آن یاد کرده­ و مورد اتفاق موافقان و مخالفان مفهوم وصف است. بر طبق این قاعده، وصفِ به‌کار گرفته شده در جمله، به علّیّت حکم جمله اِشعار دارد. راهیابی این قاعده به تفسیر قرآن و استمداد از آن در جهت تبیین گویاتر کلام الهی، گرچه در آثار مفسران سلف از فریقین، به‌ندرت به‌چشم می­خورد، اما کاربست گسترده آن، توسط علامه طباطبایی در تفسیر «المیزان» مورد توجه واقع شده و آیت‌الله جوادی آملی، به آن توسعه بخشیده و آن را تثبیت نموده است. این مفسر با اشراف علمی خود بر مباحث عقلی به­ویژه علم اصول، توانسته­ است تا علم تفسیر را نسبت به گذشته منسجم­تر و ضابطه­مندتر نماید که این امر در به‌کارگیری این قاعده، کاملاً مشهود است. این پژوهه با استفاده از روش تطبیقی­ـ­تحلیلی و با تأکید بر آرای تفسیری ایشان نگاشته شده و رسالت تبیین گونه­­های متعدّد و برشماری کارکردهای تفسیری این قاعده را برعهده دارد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که با ایجاد الفت میان دو علم اصول فقه و تفسیر و استفاده از ظرفیت­های مغفول این قاعده زبانی در حوزه تفسیر قرآن، می­توان تفسیر گویاتری ارائه نمود و به حل پاره­ای از چالش­های این حوزه کمک شایانی کرد.

یکی از دلایلی که بر امکان یا عدم امکان فهم قرآن برای عموم مردم بدان استناد شده است، روایات نهی از تفسیر به رأی است. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی به دنبال بیان کاستی هایی است که در فرایند استناد به این روایات از سوی موافقان و مخالفان صورت پذیرفته است و با تأکید بر ظاهر این روایات ، ضمن نقد هر دو دیدگاه ، سعی در ارائه معنایی نموده که علاوه بر مستند بودن به آیات و روایات، عاری از کاستیهای موجود در دو دیدگاه دیگر باشد. حاصل این پژوهه آن است که آنچه موجب اختلاف پیرامون این روایات شده، خلط میان معنای «تفسیر» و «فهم» قرآن است؛ چرا که اساساً موضوع این روایات، امکان یا عدم امکان «فهم» قرآن نیست بلکه موضوع، «تفسیر» است که با «فهم» تفاوت ماهوی دارد. در حقیقت این روایات شارح قرآن هستند و همسو با آن به دنبال تفهیم این مطلب که اساساً تفسیر، از شئون بشری نیست بلکه مراد از کلام حق را تنها خود او می داند و وظیفه خلق؛ تدبّر، تعقّل و تفکّر در آیات است. شواهد دیگری وجود دارد که گواهی می دهد این شأن به پیامبر (ص) و اوصیای او (ع) تفویض شده است.

مسئله مهدویت یکی از پر اهمیت‌ترین مسائل اسلامی است که به فراخور اهمیت آن اهل‌بیت؟عهم؟ توصیه­ها و بایدها و نبایدهای فراوانی را به اصحاب خود و همچنین شیعیان عصر غیبت گوشزد کرده‌اند. یکی از مهم‌ترینِ این امور مسئلۀ«استعجال در ظهور» است که طبق فرمایش امامان باعث هلاکت شخص عجول می­شود. در این پژوهش با روش توصیفی _ تحلیلی ضمن واکاوی معنای واژۀ عجله و استعجال و اثبات این‌که این واژه فی نفسه بار معنایی منفی نداشته بلکه به فراخور متعلَّق خود معنای پسندیده یا ناپسند می‌پذیرد، به بررسی روایات نکوهش استعجال در ظهور پرداخته و مراد ایشان از استعجال نکوهیده را استعجال در امر ظهور«قبل از رسیدن به بلوغ و رشد کافی» دانسته و استعجال در زمینه­سازی ظهور و رساندن این امر به بلوغ مورد نظر خدای تعالی را امری نیکو و پسندیده که مورد خواست اهل‌بیت؟عهم؟ نیز می‌باشد معرفی می‌نماید.

سوء عاقبت و تبیین عوامل آن با تکیه بر آموزه‌های دینی و تحلیل چگونگی مرگ، یکی از موضوعات مهم درون دینی است. در آیات و روایات به عوامل متعددی که منجر به سوء عاقبت می شود، تصریح شده است. از جمله این روایات، روایاتی است که تعبیر «مُتْ یَهودیاً اَوْ نَصْرانیاً» در آن‌ها به کار رفته است. گستره کاربرد تعبیر مذکور، شامل برخی اصول اعتقادی و فروعات و ارتکاب برخی معاصی می‌باشد. مجموع این روایات نشان می‌دهد که عواملی همچون: انکار امام مفترض‌الطاعه، آزار و اذیت امیرالمومنین (ع)، ترک نماز، ترک زکات، ترک حج و قتل مؤمن، منجر به سوء عاقبت و مرگ در زمره یهودیان یا مسیحیان می‌گردد. نقش این عوامل در سوء عاقبت انسان یکسان نیست و هریک به گونه‌ای انسان را دچار سوء عاقبت و گرفتار شدن در عذاب اخروی می‌نمایند، به طوری که برخی منجر به خلود در عذاب می‌شوند و در بعضی دیگر امید نجات، هرچند بعد از تحمل آتش جهنم، متصور می‌باشد. لذا شناخت این عوامل از آن جهت که با سعادت انسان مرتبط‌اند دارای اهمیت هستند. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی در پی شناخت عوامل سوء عاقبت با توجه به روایاتی که تعبیر «مُتْ یَهودیاً اَوْ نَصْرانیاً» در آن‌ها آمده است می‌باشد.

هر‌کس به مقام نبوت نائل شود قادر است از احکام خداوند و اوامر و نواهی او خبر دهد. مسئله خاتمیت و خاتم بودن پیامبر اسلام؟ص؟ از نظر دانشمندان اسلامی از مسلمات و ضروریات دین اسلام به شمار می‌آید. از آن‌جایی ‌که خاتمیت از مباحث اصلی تفکر شیعه و اهل‌سنت می‌باشد اشکال برخی این است که چگونه پیامبر اسلام؟ص؟ آخرین پیامبر الهی و ختم‌کنندۀ نبوت است، در ‌حالی ‌که حضرت عیسی؟ع؟ الان زنده هست و زمان ظهور دوباره به روی زمین باز می‌گردد؟ چرا با وجود حضرت عیسی؟ع؟، حضرت مهدی؟عج؟ رهبری قیام آخرالزمان را بر عهده دارد؟ همین‌طور در مورد حضرت خضر _ بنا‌بر‌این ‌که ایشان پیامبر الهی باشند _ و نیز حضرت الیاس و حضرت ادریس چنین اشکالی قابل طرح است که طبق اعتقاد شیعه در زمان ظهور حضرت مهدی؟عج؟ رجعت خواهند کرد، آیا هم‌چنان بر مقام نبوت خود باقی‌اند یا خیر؟ در این مقاله با استفاده از روش توصیفی _ تحلیلی به بررسی آیات و روایات مربوطه پرداخته شده و نتایج بیانگر آن است که پیامبر اسلام؟ص؟ خاتم‌النبیین و خاتم‌المرسلین می‌باشند و پیامبر و نبی تشریعی و تبلیغی دیگر نداریم. اگر همزمان و یا بعد از پیامبر؟ص؟ کسی نبی می‌بود با خاتم‌النبیین بودن سازگار نیست، زیرا با خاتمیت پیامبر؟ص؟ وحی تشریعی منقطع شد. حضرت عیسی؟ع؟، خضر، الیاس و ادریس؟عهم؟ نزول و حضورشان در زمان ظهور حضرت مهدی؟عج؟ منافاتی با خاتم‌النبیین بودن حضرت رسول؟ص؟ ندارد زیرا آنها به عنوان یک مسلمان و تابع شرایط اسلام و امام زمان؟عج؟ خواهند بود.

در قرآن کریم آیات متعددی آمده که در آن فضائلی به صورت عام به همۀ ائمه: و به طور خاص به برخی از ایشان اختصاص داده شده است. از عصر صحابه تا کنون همواره شبهاتی پیرامون این آیات مطرح بوده که از سوی ائمه: و سایرین، پاسخ­­هایی هم به این شبهات داده شده است. یکی از این آیات، آیۀ ولایت است که از نظر شیعۀ امامیه یکی از محکم­ترین دلایل اثبات امامت امام علی7 محسوب می­شود. علمای اهل سنت شبهات بسیاری پیرامون ادعای اثبات امامت از این آیه وارد کرده­اند که پاسخ­های بسیاری نیز به این شبهات داده شده است. عموم این پاسخ­ها، به صورت حلی و ارائه قرائن و دلایل درون‌متنی و برون‌متنی بوده است. در این پژوهش خلاف رویۀ مرسوم، از روش پاسخ نقضی به پاسخگویی به شبهات اهل سنت استفاده شده است. به همین مناسبت ابتدا آموزه­های مد نظر شیعه از آیه بیان شده، سپس مناقشات و شبهات اهل سنت مطرح گردیده و در ادامه با استناد به مقبولات و مسلمات خود ایشان از جمله قرآن کریم، صحاح سته و دیگر کتب معتبر حدیثی و سخنان علمای ایشان، بر استدلال آن‌ها مورد نقض آورده شده است.

کامل بودن دین اسلام، یکی از باورهای ضروری مسلمانان است و آیه‌‌ اکمال نیز سندی محکم بر این دعوی است؛ اما هیچ‌گاه دانشمندان مسلمان، این پرسش را که چه چیز یا چیزهایی سبب کامل بودن اسلام است؟ به صورت یک پرسش مستقل مورد کاوش قرار نداده‌اند. با وجود این، با دقت در همین احتجاج‌ها و یا برخی از اشکالاتی که به عنوان دفع دخل مقدّر، ذیل آیه کریمه آورده‌اند می‌توان دریافت که از نگاه عموم مسلمانان، کامل شدن روند نزول و تبلیغ گزاره‌های دینی (اعم از قرآن و سنت) علت کامل شدن دین است. نگارنده با به چالش کشیدن این سخن، اثبات می‌کند که کمال اسلام، نه در گرو گزاره‌های تبلیغ شده از سوی پیامبر9که در گرو وجود شخص حجّت مفتَرَض‌‌الطاعه خداوند است که مصداق آن در زمان پیامبر9 خود ایشان و پس از آن امامان دوازده‌گانه: اند.

آیات بسیاری درقرآن وجود دارند که شأن نزول آنها در تفاسیر روائی شیعه، اهل بیت(ع) یا امام علی(ع) دانسته شده‌است؛ اما در تفاسیر اهل سنت بر افراد دیگری از جمله خلفای راشدین انطباق داده شده است. آیۀ 274 بقره یکی از این آیات است. آیۀ مذکور در تفاسیر اهل سنت، بر اصحاب خیل، عثمان بن عفان، عبدالرحمن بن عوف و ابوبکر مصادیق انفاق کنندگان منطبق شده است. بررسی‌ها در این مقاله نشان می‌دهد، روایات مورد استناد صحیح نیستند. این در حالی است که آیۀ مذکور به طرق متعدد از فریقین بر امام علی (ع) تطبیق داده شده است؛ به علاوه، این تطبیق با ظاهر آیه نیز هماهنگ است. مفسران اهل سنت و تشیع این آیه را عام دانسته‌اند. منتها مفسران شیعه کوشیده‌اند، آن را بر خصوص امام علی(ع) انطباق دهند و برخی از مفسران اهل سنت نیز تطبیق آن آیه بر امیرالمؤمنین علی (ع) مخدوش شمرده اند.

یکی از وجوه اعجاز قرآن، اِخبار از غیب و پیشگویی نسبت به آینده است. از این رو برخی از مفسران، شادی مؤمنان در آیات ابتدایی سوره روم را تحت سیطره این فضای فکری تحلیل نموده­اند. نظر به اهمیت کشف مراد الهی از این فراز سوره روم، پژوهه حاضر با عرضه یک طبقه­بندی مناسب از اختلاف قرائات در این آیات، سعی در بازخوانی شادی مومنان دارد. پس از نقد آراء مختلف در این زمینه، نتایج تحقیق حاکی از آن است که شادی مومنان در پرتو قرائت مشهور و از «نصرالله» نشأت یافته که این نصرت، همان وعده قطعی الهی بر پیروزی دین حق در همه ابعاد آن خواهد بود. در این میان، تحقق غلبه روم بر ایران، به مثابه نشانه صدقی است که در ظرف وقوع آن، مومنان را با اطمینان به اِنجاز وعده دیگر الهی(نصرت اهل ایمان)، شادمان خواهد ساخت.

دو جریان عمده در تبیین مسئله خلود در میان مفسران وجود دارد. گروهی خلود در جهنم را به معنای جاودانگی و عده‌ای دیگر در معنای مکث طولانی و نه ابدی دانسته‌اند.گرچه غالب مفسران نظریه اول را اختیار کرده‌اند، اما با چالش‌هایی نیز روبه‌رو بوده‌اند. یکی از اشکالات قابل طرح بر این نظریه، استدلال به آیه 93 سوره نساء است. در این آیه از لفظ عام برای قاتل استفاده شده است که شامل مؤمنین نیز خواهد شد؛ به ویژه که خطاب در آیات قبل و بعد نیز متوجه گروه مؤمن است. این در حالی است که بنا بر آموزه‌های اسلامی همانند روایات شفاعت، مؤمنین هیچ گاه در جهنم جاودانه نخواهند ماند. پژوهة حاضر با به کارگیری قاعده «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلّیة» که در علم اصول فقه مطرح است، ضمن رفع این تعارض، نشان خواهد داد که وصف ایمان مقتول در حکم خلود قاتل شأنیت داشته و قتال عامدانه و عنودانه به جهت ایمان مقتول مدّ نظر بوده است که بالطبع با روح ایمان ناسازگار است. همچنین بر این اساس روشن خواهد شد که نه تنها چنین کیفری برای چنین قتلی از سوی خداوند عادل و رحیم، ظلم محسوب نشده، منع عقلی نداشته و در نهایت حکمت است، بلکه حکم زیستن ابدی این گروه در دوزخ با دیگر آیات نیز همخوانی مناسبی داشته و این آیه، استثنایی از حکم خلود در معنای ابدی بودن عذاب محسوب نمی‌شود.