جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عرفا همواره به قرآن به عنوان سرچشمه اصیل و ناب عرفان اسلامی توجه داشته اند و بنای تمام مراحل و منازل سلوک را بر آن استوار کرده اند. علی رغم وضوح این موضوع که بنیاد زندگی، تفکّر و سیر استکمالی عرفا بر قرآن استوار است؛ اما برای تبیین نحوۀ نگرش عرفا به قرآن لازم است که دیدگاه ها و اقوال عرفا در باب قرآن بدقت بررسی و تحلیل شود. یکی از نکات مهم در متون عرفانی، توجه ویژۀ عرفا به تمثیل و استشهاد به آیات قرآن کریم برای اثر بخشی بیشتر کلام است. این موضوع سبب شده است که بعضی از این آیات به مشهورات خانقاهی تبدیل شود. علاوه بر آن از نظر عارفان، قرائت و سماع قرآن اهمیت بسزایی در سیر و سلوک عرفانی دارد. قرائت و سماع قرآن در مراحل مختلف سلوک و بویژه در طی مقامات و احوال عرفانی نقش پررنگی دارد. براین اساس سالک بوسیله این دو می تواند از عقبه های طریقت عبور کرده و به مقصود دست پیدا کند. این پژوهش بر آن است که با بررسی و تحلیل متون مهم عرفانی، جایگاه قرائت و سماع قرآن را در سیر و سلوک تبیین کند.

در نوشتار حاضر با روش توصیفی-تشریحی نقدهای یکی از اثرگذارترین چهره­های تصوّف، شاه‌نعمت‌الله ولی، در رسائل منسوب به او با هدف شناسایی حوزه‌هایی که نقد کرده است و نیز روش و زبان او در این نقدها بررسی و تحلیل می‌شود. مطالعۀ این نقدها نشانگر دیدگاه و آرای او در مذهب، عرفان و فلسفه است. شاه‌ولی مریدان فراوانی داشته و به یقین برخی از آنها انحرافات و بی‌رسم و راهی­هایی­های داشته­اند، ولی نتایج تحقیق نشان می­دهد که وی به نقد آنها نپرداخته و به نقد آرای نظری در خصوص سیر و سلوک عرفانی بسنده کرده است. شاه‌ولی به مقام مشاهده معتقد نبوده و معرفت عرفا جز معرفت قطب را ناقص می­داند. همچنین بین سیر و سلوک عرفانی و زندگی عادی و معمولی بین مردم منافاتی ندیده است. در حوزۀ فلسفه وکلام با اینکه از شارحان مکتب اکبری است، اما گاهی دیدگاه‌های ابن عربی و نیز دیدگاه‌های حکما، معتزله و متکلّمان و برخی از دیدگاه‌های امامیه را بدون اشاره به نام نقدشونده نقد کرده است. او با زهّاد و شطاحان مخالف بوده، اما نگاه مثبتی به ملامتیه داشته است. شاه‌ولی از نظر زبانی کمتر از تمثیل و حکایات بهره برده و با زبانی ساده و روشن نقدهای خود را بیان کرده است.

تفسیرهای کلامی و صوفیانه از آیات قرآنی در شکل‌گیری زبان و اندیشۀ صوفیان نقش مهمی ایفا کرده‌ است؛ به‌طوری‌ که بررسی بینامتنی روابط این تفسیرها، در شناخت نظام فکری متصوفه اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از مهم‌ترین آیات قرآنی که بارها در متون عرفانی اهل سنت، تفسیر و تأویل شده، آیۀ 17 سورۀ انفال است. در این مقاله نقش روابط بینامتنی تفاسیر این آیه در شکل‌گیری نظام اندیشه و سلوک صوفیانه مد نظر قرار گرفته است. بدین منظور، با روش توصیفی‌تحلیلی، داده‌های متنی کلامی و عرفانی از آیۀ مذکور تحلیل، و ارتباط اندیشۀ عرفانی توحید افعالی و آثار آن (رضا و تسلیم، موت اختیاری و...) را با اندیشۀ زیربنایی کلام اشعری نشان داده شده است. همچنین، نقش تفاسیر صوفیانۀ این آیه در سه سطحِ تعالیم نظریِ خداشناسی و انسان‌شناسی، تعالیم سلوکی و توصیف و تبیین تجارب عرفانی بررسی گردیده و مشخص شده است که تفسیر صوفیانه توحید افعالی در آیۀ مذکور در هر سه سطح اثرگذار بوده است؛ از‌این‌رو این آیه در شکل دادن به نظام معرفتی و سلوکی صوفیان اهل سنت، نقش مهمی ایفا کرده است.

به‌یقین، فریدالدین عطار نیشابوری (م 618ق) هم میراث‌دار و هم راوی روح عرفان عاشقانه در زبان فارسی است که کوشش می‌کند با رویکرد تعلیمی رخداد عشق را یا برحسب تجربۀ خویش در آثاری چون منطق الطیر و یا با روایت از تجربۀ دیگران در تذکره الاولیا گزارش کند. تذکره الاولیا فقط نقل قصص و اقوال 96 تن از مشایخ طریقت بر مبنای وقایع‌نگاری از زندگی آن‌ها نیست تا برحسب قواعد تاریخی تحلیل شود، بلکه عطار کوشش کرده است تا به‌طور غیرمستقیم اصول و مبانی تعلیمی- تربیتی مطرح در آیات قرآن کریم را در بطن اقوال و احوال آنان برای تعلیم مخاطبان جاری سازد؛ نکته‌ای که در این مقاله با تحلیل اسنادی و توصیف آماری تحلیل شده است. عناوین اصول تعلیمی و تربیتی مستخرج از تذکره الاولیا، در این تحقیق عبارت است از: «جذبۀ حُسن و احسان»، «تطوّر وسع»، «کرامت»، «آشنایی و بیگانگی با خداوند»، «ضعف» و «دلبستگی». بر اساس تحلیل آماری، اصول تربیتی که در کتاب تذکره الاولیا به کار گرفته شده‌اند، دارای بسامدهای متفاوتی هستند. از این میان بهره‌گیری از« آشنایی و بیگانگی با خداوند» بیشترین بسامد و بیان «ضعف» کمترین بسامد را در میان این اصول داشته است.

از سدۀ هفتم هجری، در تصوّف دوره‌ای نو آغاز شد که به دو دسته شدن متصوّفه انجامید؛ گروهی به اصول و مبانی عارفان پیشین پایبند ماندند و گروهی دیگر به‌سبب رویکرد به فلسفه و کلام و تمایل به برخی اعتقادات شیعی، سنّتی نو در عرفان پایه‌ریزی کردند که امروزه به سنّت دوم عرفانی شهرت یافته است. درپی این دگرگونی‌ها طریقت نقشبندیّه به‌مثابة مولود طریقه خواجگان، در قرن هشتم هجری با خواجه بهاءالدین نقشبند بخارایی در فرارودان تأسیس شد و در قرن‌های نهم و دهم هجری به بزرگ‌ترین دستگاه تصوّف در ایران تبدیل شد. در این پژوهش به روش تحلیلی و با ابزار کتابخانه‌ای سعی شده است جایگاه خواجه شمس‌الدین محمد بخارایی، ملقّب به خواجه ‌پارسا در ترویج این طریقت نشان داده شود. برپایة تحقیق، چنین فهمیده شد که خواجه ‌پارسا به دو طریق جذبه و سلوک، تحت تعالیم خواجه نقشبند پرورش یافته است و در طریقت نقشبندیّه به جایگاهی رسیده که بهاءالدین‌محمدْ مقصود از ظهور خود را تربیت وی دانسته است. پارسا پس از علاءالدین عطار، خلیفة دوم نقشبندیّه خوانده می‌شود؛ اما در ترویج مبانی و تعالیم نقشبندیّه، نقشی مهم‌تر از وی بر عهده داشته است. یکی از خطوط برجستة فکری در تعالیم مشایخ و طریقۀ نقشبندیّه بزرگداشت و محبّت نسبت‌به بزرگان و خلفای این طریقت و ارج‌نهادن به جایگاه و منزلت رفیع آنان است که در آثار و مکتوبات عارفان آن به‌وضوح آشکار است. از دیگر دستاوردهای این پژوهش عبارت است از: اثبات تربیت مریدان به همّت خواجه پارسا؛ پی‌بردن به فراهم‌کردن مقدمة ارتباط پیروان و مشایخ نقشبندی با صاحبان قدرت و سیاست به‌وسیلۀ وی؛ آگاهی از اینکه خواجه ‌پارسا نخستین کسی است که با تألیف آثار مهمی مثل فصل‌الخطاب، قدسیّه و تحقیقات، مبانی و تعالیم این طریقه را تبیین و تثبیت کرده است.

نسخۀ خطی تحقیقات از جمله مهم‌ترین آثار خواجه شمس‌الدین جلال‌الدین ابوالفتح محمدبن محمدبن محمود حافظی بخاری (۷۴۹-۸۲۲) ملقب به خواجه محمد پارسا – دومین خلیفۀ خواجه بهاءالدین محمد نقشبند، بنیان‌گذار سلسلۀ نقشبندیه – است. این کتاب از حیث سادگی، روانی و توانایی انتقال موضوعات و مفاهیم عرفانی و کلامی، جایگاهی ویژه دارد. این کتاب که هنوز به‌صورت نسخۀ خطی در دسترس است، حاوی مطالب عرفانی و کلامی است که به‌منزلۀ آینه‌ای روشن، فضای عرفانی روزگاران پیشین را به‌خوبی برای پژوهشگران ترسیم می‌سازد. مسائل بنیادین این اثر عبارت‌اند از: اصطلاحات عرفانی، اصول تعالیم طریقت نقشبندیه، سخنان عرفای نامی مانند جنید، بایزید بسطامی، ابوسعید ابوالخیر، نود و نه اسم و صفت الله و بیان کاربرد آن‌ها، آیات و احادیث و... . از این اثر تاکنون شش نسخه به‌وسیلۀ نویسندۀ همین سطور، برای تصحیح آن گردآوری شده؛ زیرا تا امروز هیچ گونه تصحیح و بازخوانی‌ای از آن انجام نشده است. این مقاله ضمن معرفی این نسخۀ خطی، نکات برجستۀ عرفانی و کلامی در آن و دیگر آثار خواجه محمد پارسا را بررسی می‌کند.

با مقایسه شخصیت عیسی مسیح(ع) در عهد جدید و قرآن کریم نکات و اختلافات فراوانی بدست می‌آید که از جمله آنها: 1- مریم (س) در عهد جدید جایگاه برجسته ای جزاینکه فرزندی موعود را به دنیا آورده است، ندارد و در عقد شخصی به نام یوسف بوده است.امّا در قرآن کریم، مریم جایگاه ویژه ای دارد و از جمله اینکه، خداوند مریم را برگزید، پاک ساخته و برتمام زنان عالم برتری داده است. 2- عهد جدید؛ مسیح را با نامهایی چون پسر خدا و خداوند ذکر می کند که قرآن کریم به شدت آن را رد می نماید. 3 – بعضی از معجزاتی که در عهد جدید به عیسی مسیح (ع) نسبت داده شده است؛ مانند تبدیل آب به شراب و خشک کردن درخت سبز با سیمای ملکوتی و قرآنی عیسی (ع) در تضاد است. 4 -تناقضات آشکاری در عهد جدید وجود دارد ؛ تناقض در نسب نامه عیسی (ع) تا..... که اگر کتابی که منسوب به وحی است، دارای تناقض باشد فاقد اعتبار خواهد بود. 5-رفتارهای غیر اخلاقی؛ ظالمانه و خلاف عقل در عهد جدید به عیسی (ع) نسبت داده شده است؛ مانند رفتار نادرست با مادرش و شاگردانش و....... که مورد تایید قرآن نیست. 6 – از نظر عهد جدید عیسی (ع) دستگیر و مصلوب شد و بعد از سه روز زنده شد و به آسمان صعود کرد. اما از نظر قرآن کریم ؛ عیسی (ع) دستگیر و مصلوب نشد؛ بلکه به قدرت الهی امر بردشمنان عیسی (ع) مشتبه شد و خداوند عیسی (ع) را به سوی آسمان بالا برد.

قرآن کریم، طبق سخن و اعتقاد عارفان، مهم ترین منبع کسب معرفت در حوزه عرفان اسلامی است و معیار صحت حقیقت از توهم نزد ارباب معرفت است.از متون عرفانی استنباط می شود که دو گروه علی رغم اینکه در زی اهل سلوک اند، به دام افتاده خیالات باطل و گمان های نادرست از معارف و حقایق معانی قرآن کریم شده اند؛ نخست گروهی که در قصد سلوک و کشف حقیقت صادق اند، اما چون گرفتار ضخیم ترین حجاب، یعنی «حجاب خودی» و نفس هستند، ادراکاتشان کشف و مکاشفه نسیت، بلکه کج فهمی و ناشی از کوری حدقه بینش است، گروه دوم آنان که در قصد راه و هدف سلوک نیز آلوده به کسب جاه و نام اند و از این روی گفتارشان مردود است.از دیدگاه متون عرفانی فارسی هر دو گروه بی بهره از معرفت و شهود حق اند، و مدعیات آن ها باطل و راهزن است، هرچند که گفته های آنان ظاهری عارفانه و گفتمانی در مسایل عرفان است. برخی، این سلک بیانات معرفت نمای را به «نور نجس» تعبیر کرده اند. سنایی، مولوی، محمد غزالی، احمد غزالی و عین القضات نیز هر کدام نامی بر این رمز گویی های متظاهران مدعی کشف و شهود گذاشته اند، که در متن مقاله به آن پرداخته شده است. نیز در این پژوهش، چونی و چرایی موضوع با تفکیک و تحلیل از آرای مطرح در برجسته ترین متون عرفانی فارسی طرح و تحلیل و شواهد کافی در هر نکته ای آمده است.

سپاس و ستایش پروردگار علاوه بر اجر معنوی، آثار سرنوشت‌سازی بر شخصیت افراد دارد. به خصوص آثار اخلاقی-تربیتی که به رشد انسانیت کمک می‌کند و موجب تمایز او از سایر موجودات می‌شود. ستایش خداوند از مسائلی است که هنوز ارزش واقعی آن شناخته نشده‌است. مشغله‌های زندگی باعث شده که انسان متوجه خالق خویش و فیض دائمی او نباشد و فراموش کند که بر هر نفسی هم شکری واجب است. عامل بسیاری از گرفتاری‌های روحی انسان، غفلت از یاد خدا بر اثر ناآشنایی با آداب ستایش و نیایش است وگرنه انسان در هر آیینی، بر اساس فطرت، خداوند را درک می‌کند و حس پرستش و ستایش را در خود بیدار می‌یابد. تحمید مجموعه‌ای از حمد، محمود، انگیزه‌های ستایش و حامد است. در بخش حمد ظرف و کیفیت آن قابل توجه است. محمودیت مقام مختص خداوند است. اهمیت این موضوع تا به آنجاست که کتاب خدا با تحمید آغاز می‌شود. انگیزه‌های ستایش شامل خصوصیات و نعمات محمود است که مورد تمجید قرار می‌گیرند. انسان در این مجموعه در مقام حامد قرار دارد و زمانی که جایگاه سه مقوله‌ی دیگر را به درستی نشناسد، ستایش واقعی صورت نمی‌پذیرد. این مباحث در راستای رسیدن به حامدیت واقعی، در کلام امام علی(ع) مورد بررسی و شناخت قرار می‌گیرد تا مفهوم و آداب ستایش شناخته شود و انسان در سایه‌ی این شناخت به آرامش برسد. همچنین پژوهش حاضر با هدف کشف براعت استهلال آغازین برخی از خطب، با نگاهی تازه به بازخوانی تحمیدهای نهج البلاغه می‌پردازد. از جمله نتایج این کاوش علاوه بر حصول آموزه‌های اخلاقی و تربیتی که لازمه‌ی سعادت بشر است، به دست آمدن آمار دقیقی از انواع تحمید در نهج البلاغه‌ است.