جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اسطوره‌ها، به عنوان زیرساخت و پشتیبان فرهنگ در متون غنایی فارسی، نقش مهمی در بازنمایی خویش‌کاری شخصیت‌های روایی داشته است. در همین راستا، در روایت‌های اساطیری آفرینش، دیو و اهریمن با نقش نابودگری خود، در زیرساخت داستان سبب پس زدن شخصیت‌های اهورایی شده است. اگر از این زاویه به موضوع بنگریم، بن‌مایۀ دیو باعث غنای داستانی در هر دو منظومۀ ویس و رامین و داستان گنبد پنجم هفت‌پیکر است و هر دو شاعر با تقابل نیروهای اهریمنی و اهورایی، شوق دوگانۀ خیر و شرّ را در ژرف‌ساخت روایت برجسته‌ کرده‌اند. در هر دو منظومه، روایت‌گر می‌کوشد با گفتار و رفتار شخصیت‌ها، اخلاق و حکمت را رنگ و نمای پیروزمندانه بزند، اما پردازش و پرورش نقش دیو در ژرف‌ساخت دو منظومه، یکسان نیست. مقالۀ حاضر، با روش تحلیلی و توصیفی، می‌کوشد خویش‌کاری بن‌مایۀ اساطیری دیو، در ظاهر و بطن روایت این دو داستان را بررسی و تعیین کند. در زیرساخت اسطوره‌ای منظومۀ ویس و رامین که نبرد میان اهریمن و اهورامزداست، اخلاق و حکمت اهورایی که «شاه‌موبد» نماد آن است، در برابر عشقِ ویس و رامین شکست می‌خورد، درحالی‌که در هفت‌پیکر نظامی، خرد اشراقی (اهورایی) و روح قدسی بر اهریمن نفس چیره می‌گردد. باید یادآوری کرد که نوع نگرش شاعر و فضای اندیشگانی پیشامتن، به‌ویژه اندیشۀ زرتشتی، زروانی و مانوی حاکم بر این دو منظومه، سبب تفاوت‌هایی در تصویرپردازی‌ها و روایت‌گری‌های داستان‌ها شده است.

نظامی گنجوی ابعاد و ساحت های گوناگون قصه پردازی، صور خیال و زبان شاعرانه را در زبان فارسی گسترش داده است. بیشتر توجه پژوهش گران نظامی به توان قصه پردازی، آفاق اندیشه ها و صور خیال آثار او بوده است، لیکن توجه به هنر زبانی و بویژه توان ترکیب سازی او بر سبیل اشارت بوده است. در این مقاله سعی می شود به هنر ترکیب سازی نظامی پرداخته شود. این جنبه هنر نظامی بر مبنای دیدگاه فرمالیست های روسی تحلیل شده است که بنا بر نگرش آنان فصل ممیز آثار ادبی از دیگر سخن ها، آشنایی زدایی؛ بویژه آشنایی زدایی زبانی است. همچنین به این مساله پرداخته شده است که یک شاعر شاید نتواند واژه بسیط جدیدی بسازد؛ لیکن هنر شاعر بزرگی همچون نظامی در ساختن ترکیبات جدید است. نظامی این کار را در وضعیت ها و موقعیت های گوناگون جهان داستان، هم برای «ادای مقصود» انجام داده است و هم برای برجسته کردن سخن شاعرانه خود. ترکیب سازی های «اشتقاقی» بدیع نظامی در ذیل عنوان هایی همچون: ترکیبات ونددار و شبه وندار، صفات فاعلی و مفعولی مرکب مرخم، ترکیبات اسمی، ترکیبات وصفی و ترکیبات معمول دارای معانی نامعمول بررسی و تحلیل شده ‌اند. نتیجه کلی این بررسی این است که نظامی ترکیباتی فراوان و گوش نواز و نظرگیر ساخته است که می توان گفت هنر مسلط او در ساحت زبان داستان و «بلاغت روایت» همین است و از این رو کاربرد و زنده گردانیدن آن ها امری بایسته و شایسته است.

از نظر فرمالیست ها «داستان» عبارت است از زنجیره رخدادها و کنش ها مطابق با نوع ترتیب آنها در تسلسل زمانی، و در واقع «چیستی» محتوای روایت و مواد خام و سویه بالقوه آن است؛ اما پیرنگ از دیدگاه آنها برخلاف اراده دیگر روایت شناسان، «روابط و مناسبات علت و معلولی میان رخ دادها» نیست، بلکه سویه بالفعل روایت، و شامل کلیه «تمهیدات زیباشناختی و صناعات آشنازداینده ای» است که نویسنده برای بیان داستان یا محتوای روایت به کار می بندد تا آن را هنری و زیباشناختی جلوه دهد. از این رو، با توجه به مفهوم پیرنگ، فرمالیست ها بیشتر در پی بررسی جنبه ها و ابعاد آشنایی زداینده و زیباشناختی هنر روایت پردازی بودند. همانند آشنایی زدایی، پیرنگ هنری نیز در سطوح سه گانه «زبان، درون مایه و صناعات» جلوه گر می شود.در این مقاله به بررسی دیدگاه فرمالیست ها در باب تفاوت و تمایز داستان و پیرنگ پرداخته شده، و از همین منظر، جلوه های گوناگون پیرنگ، به مدد داستان های کوتاه فرمالیستی معاصر فارسی مورد تحلیل قرار گرفته است.

در این مقاله، موضوعات اصلی و جستار مایه های نظریه «گونه های سخن» و «گونه های ادبی» بررسی و تحلیل می شوند. این گزاره ها عبارت اند از: 1- گونه الگوی کنش گفتاری مکرر است که باعث تولید گفتار در موقعیت های مشابه می شود و گونه ها صرفا ساختارهایی برای رده بندی متون نیستند؛ 2- هر نوع گفتاری وابسته به گونه یا گونه های ویژه ای است و یک فرد خود به تنهایی نمی تواند گونه ای بیافریند که سابقه و پیشینه ای نداشته باشد؛ 3- نویسندگان و شاعران بدون مدد جستن از گونه های ادبی قادر به خلق اثر نمی شوند، اما به مدد نیروی خلاقه خود می توانند در قوانین و قواعد گونه های ادبی دخل و تصرف کنند؛ 4- در نظریه انواع ادبی معاصر بر نقش پویا و دگرگون پذیر گونه های ادبی تاکید می شود و آنها را به عنوان الگوهایی ثابت و پایدار لحاظ نمی کنند؛ بنابراین تطور گونه ای ادبی ممکن است منجر به مرگ آن شود؛ 5- یک متن یا سخن خاص ممکن است مرتبط با چند یا چندین «گونه» باشد؛ هیچ گونه ای منفرد و مجزا نیست؛ 6- گونه های سخن و گونه های ادبی صرفا برای طبقه بندی نیستند، بلکه نقشی تاویلی هم بر عهده دارند و به عنوان عاملی ارتباطی بین گوینده و مخاطب عمل می کنند.