جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بر اساس نظریه فطرت در ساده ترین تقریر، انسانها نوع واحدی هستند و دارای ماهیت مشترک می باشند؛ ماهیت مشترکی که دارای ویژگی ها و لوازمی است که در تمام افراد نوع وجود دارد و محصول اکتساب نیست. این رساله در صدد مطالعه تلاش تعدادی از شاگردان اندیشمند و صاحب نظر علامه طباطبایی در باره نظریه فطرت است. نظریه ای که نفی یا اثبات آن می تواند بسیاری از حوزه‌های علوم انسانی را تحت تأثیر قراردهد. این مطالعه از سنخ مطالعات درجه دوم است و مسأله ای که در پی پاسخ آن هستیم، تطورات رخ داده در ابعاد گوناگون نظریه فطرت در مدرسه فکری علامه طباطبایی است. عمده علت توجه و اطلاق «مدرسه فکری» و بررسی این نظریه در بین شاگردان، وجود دستاوردهای چشمگیر در حیطه کارکردهای معرفتی این نظریه در آثار علامه و شاگردان برجسته ایشان همچون استاد مطهری و استاد جوادی آملی است. شاگردان علامه پس از ایشان در رابطه با این نظریه دردوطیف اثباتی وانتقادی نظریه پردازی کردند از گروه مثبتین می‌توان استاد مطهری، آیه الله جوادی آملی، آیه الله مصباح و آیه الله سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی فطرت، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه وکارکردهای معرفتی آن در موضوعات متعدد، مباحثی است که استاد مطهری در آنها معضلات معرفتی را بر پایه این نظریه حل کرده است. آیه الله جوادی آملی، با بررسی خاستگاه فطرت و بُعد تجرد یا مادی‌بودن آن، عصمت، عوامل شکوفایی فطرت و غایت آن، تمرکز بحث را بر تحلیل نظری خود نظریه قرارداده است نه کارکردهای آن. دو‌فطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی و مسائلی از این دست دردیدگاه آیه الله سبحانی مشهود است. آیه الله سبحانی، افزوده اساسی بر آرای پیشین نداشته است. وی دین را مستقلاً فطری ندانسته، بلکه محبوبیت آن را ناشی از فطری‌بودن حب ارزش‌ها می‌داند. آیه الله مصباح نقش فطرت در مباحث فلسفه جدید را مد نظر قرار داده است. وی ریشه تمام غرایز را حب ذات می‌داند، و با بررسی اقسام فطرت، گونه‌های متفاوتی به آن داده است، مانند فطرت خودشکوفا و ناخودشکوفا، فطریات در زن و مرد، فطریات متضاد. و ازکسانی که به نوعی به انکار یا انتقاد این نظریه پرداخته اند دکتر دینانی و یثربی را می‌توان نام برد. دکتر دینانی معتقد است «فطرت» تعبیر قرآنیِ تفکر و تعقل است. وی یکی از آلاینده‌های فطرت را ارتباطات کنترل‌نشده می‌داند. یثربی اعتقاد به فطرت را نوعی تفکر نادرست غربی می‌داند و می‌گوید دیانت عقلی نیاز به حریف یا کمک ندارد.چون معتقد است عقل چنان قدرتمند و تواناست که نه کسی حریفش می‌شود و نه در بیان مراد خود ناتوان است و نیاز به کمک دارد.

از جمله نوآوری‌های طباطبایی در نظریه فطرت، توسعه کارکردهای آن در سه حوزه کلام اسلامی، جامعه‌شناسی و معرفت‌شناسی است. پس از طباطبایی، شاگردانش راجع به این نظریه، در دو طیف اثباتی و انتقادی، نظریه‌پردازی کردند؛ برخی با پذیرش اقتضائات فطرت در عرض عقل، در توسعه مبانی و پیامدهای نظریه فطرت کوشیدند، و دیگرانی با اتخاذ رویکرد انتقادی، فطرت را به عقل ارجاع کردند و به این نظریه وقعی ننهادند. از گروه مثبتان می‌توان مطهری، جوادی آملی، مصباح یزدی و جعفر سبحانی را نام برد. مفهوم‌شناسی «فطرت»، اقسام فطریات، طرق اثبات نظریه، تنقیح موضوع عصمت فطرت، دوفطرتی‌بودن انسان، نفی شقاوت ذاتی آدمی، از جمله دستاوردهای این گروه است. در طیف مقابل، گاه «فطرت» به عنوان تعبیری قرآنی از تفکر و تعقل تلقی شده، و گاه به گرایش فطری انسان‌ها به امر قدسی به عنوان دستاورد برخی روان‌شناسان دین در غرب نگریسته شده که در میان متفکران شیعی معاصر تلقی به قبول شده است. مطالعه تاریخی پیشینه نظریه فطرت در سنت اسلامی، به‌روشنی بر نادرستی این تلقی‌های انتقادی گواهی می‌دهد.

یکی از مراتب عصمت پیامبران، عصمت از سحرشدن و تصرّف دیگران در نفس و عقل ایشان است. ظاهر برخی آیات قرآن کریم بر سحرشدن پیامبر الهی دلالت دارد؛ مانند آیه 66 طه: «قالَ بَلْ أَلْقُوا فَإِذا حِبالُهُمْ وَ عِصِیُّهُمْ یُخَیَّلُ إِلَیْهِ مِنْ سِحْرِهِمْ أَنَّها تَسْعی». ممکن است از ظاهر این آیه برداشت شود که حضرت موسی× به‌دلیل تصرّفی که در خیال او از سوی ساحران در أثر سحرشان شد، مسحور ایشان گشت. اگر این دلالت ثابت باشد، سندی بر عدم عصمت پیامبران از این مرتبه از عصمت خواهد بود و این امر، دارای لوازم فاسدی است که با اعتقادات کلامی تشیع در تعارض است. ازاین‌رو در این مقاله این مسأله از جهت تفسیری و دلالی و نیز از جهت کلامی و عقلی به‌دقت مورد بررسی قرار گرفته است و این مطلب اثبات شده است که آیه مورد بحث گرچه بر اثرپذیری سحر ساحران در چشم و خیال موسی× دلالت دارد اما به‌هیچ وجه بر مسحورشدن وی و تصرّف در عقل و نفس انسانی او دلالتی ندارد و همچنین از جهت عقلی لازم است که پیامبران از هرگونه تصرّفِ دیگران در نفس، عقل و باورشان مصون و معصوم باشند.

یکی از ادلۀ روشن قرآنی بر ولایت و امامت حضرت علی (ع) آیۀ ولایت است. با وجود شواهد و قرائن درونی و بیرونی بر این مطلب، باز این استدلال آماج شبهات بسیار مخالفان قرار گرفته است، از جمله اینکه لازمۀ اعتقاد به اینکه مراد از ولایت در این آیه، امامت و سرپرستی، و مقصود از «الذین آمنوا» علی (ع) است، این است که وی در زمان نزول آیه و حیات پیامبر (ص) صاحب ولایت بوده است، در حالی که چنین حقّی برای او ثابت نبوده است. پاسخ‌های گوناگونی به این اشکال داده شده که بیشتر آنها نادرست یا ناقص است. از این‌رو بر آن شدیم در این نوشتار پاسخی دقیق و روشن به این اشکال بدهیم. خلاصۀ پاسخ داده‌شده این است که واژه «ولیّ» بیش از ثبوت ولایت به نحو اقتضا و حقّ سرپرستی دلالت ندارد و صرفاً بر این مطلب دلالت می‌کند که حقّ ولایت و اعمالِ آن برای حضرت ثابت بوده اساساً ولی به کسی گفته می‌شود که این حقّ را دارد و لازمه داشتن حق به معنای اعمال آن نیست.

یکی از عوامل تغییر و تحریف ادیان آسمانی، ورود عناصر جعلی و خرافی به ساحت مقدس دین و بسط و گسترش آن در قالب آموزه‌های دینی بوده است. بطور کلی منظور از خرافه، پدیده ای است که هیچگاه مورد قبول عقل، شرع و علم نبوده اما در طول تاریخ، افکار بسیاری از انسانها را به انحراف کشانده است. زمنیه‌ها و عوامل بسیاری از جمله علل روانی، شرایط اجتماعی و سیاسی و ... در پیدایش خرافات و رواج آن در بین جوامع دخیل بوده‌اند. خرافات را به لحاظ میزان پای بندی مردم به آنها می‌توان به دو دسته‌ی اعتقادی و اجتماعی تقسیم نمود. اما پیرایش چهرة دین از اوهام و خرافات و عرضه‌ی حقایق ناب اسلامی بر مردم، دغدغه و هدف همه‌ی دینداران واقعی و در رأس آنها معصومان (علیهم السلام) می‌باشد. از جمله راهکارهای معصومان (علیهم السلام) در مبارزه‌ی با خرافات، علاوه بر برخوردهای موردی با مصادیق آن، تلاش در جهت ارتقاء سطح فکری و علمی و نیز پرهیزدادن از زمینه‌های ابتلاء به خرافه از جمله تقلید کورکورانه و پندارگرایی و ... بوده است.