جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

موضوع کتاب حاضر، نقد و بررسی نظریة مرگ خداوند و خداشناسی فراتجدد در مسیحیت است. این نوشتار، با هدف بازتاب بحران‌های مسیحیت کاتولیک در اروپای غربی و شرح آسیب بی‌رحمانه و بی‌وقفة ماتریالیست‌ها، لائیک‌ها و سکولار‌های مدرن بر دین مذکور تدوین شده است. نگارنده در این اثر بر آن است که واپسین پرسش‌ها و اضطراب‌های انسان در عرصة الهیات را مدّنظر قرار داده و با نگاهی فلسفی و تأکید بر دیدگاه‌های مختلف، اصل وجود خدا و الهیات ناظر بر مرگ خدا را بررسی کرده و اعمال و عقاید ناشی از عقیدة مذکور را نقد نماید. وی همچنین می‌کوشد، پاسخی برای این سؤال که «چگونه ما از الهیات‌های پسا مسیحی و پسا هولوکاست و عمدتا سکولار مرگ خدا در دهة 1960 به بازگشت پسامدرن دین رسیده‌ایم» یافته‌ و در این راستا به بازخوانی نظریه‌های برخی صاحب‌نظران در این زمینه پرداخته و به بسیاری از شبهات پاسخ می‌دهد.

در مقدمه‌ای که مترجم برای کتاب حاضر نوشته است، می‌خوانیم: «نویسندة کتاب، از متالهان و دین‌پژوهان برجستة دوران ماست. وی هم‌چون استاد نامدارش، ژاک دریدا، کوشیده است بر بستری ساختارشکنانه، پرسش‌ها و پرسمان‌های کلیدی دین در این عصر را مطرح کند و در کمال انصاف، در دل تاریک‌ترین ادوار و پیچیده‌ترین شرایط روانی و معنوی تاریخ بشر، روش‌ها و پاسخ‌هایی معتدل ارائه کند. او نه اهل تجویز است و نه اهل تقدیس امور و شرایعی خاص. نگرش وی، صرف نظر از قبول یا رد آن، نوعی مواجهه یا حضور در فرهنگ و زیست کثرت‌گرایانة معاصر است. جهانی که کیفیت ارتباطات، اطلاعات، زندگی اجتماعی، سیاست، الهیات و علوم پایه و انسانی در آن به کلی با گذشته‌های دور و نزدیک متفاوت است و اگر چنین تلاش‌های خجسته و ژرفی نباشد، ظلمت بی‌اخلاقی، کدورت بی‌ایمانی و فاجعة بی‌معنایی همچون گردابی، انسان را در دوزخی خودساخته فرو خواهد برد.

ویلیام چیتیک از سرشناس‌ترین اسلام‌شناسان دوران ماست و آثار اساسی و مهمی دربارۀ عرفان، فلسفه و ادبیات منتشر کرده است. او از جمله شرق‌شناسان بزرگی است که در باب تصوف و عرفان اسلامی، خاصه در باب مولوی، به تحقیقات و جستجوهای طراز اول پرداخته است. او در سالهای قبل از انقلاب به مدت دوازده سال در ایران اقامت داشت و در این دوره به مطالعات عمیق در حیطه معنویت و عرفان اسلامی بر اساس رهیافت‌های ایرانی پرداخت. رسالۀ دکتری او تصحیح «نقدالنصوص» جامی بود که نسخۀ مهمی در عرفان به شمار می‌رفت. پیش از آن «عقاید صوفیانۀ مولانا» را نوشت که در سال ۱۹۴۷ چاپ شد. «برگزیدۀ آثار ائمۀ شیعه»، به انتخاب علامه طباطبایی در سال ۱۹۸۱ تهیه شد که در انگلستان و آمریکا به چاپ رسید. «لمعات» فخرالدین عراقی را در سال ۱۹۸۲ ترجمه کرد و «راه عارفانۀ عشق» را که شرح عقاید خاص و سیر و سلوک مولاناست، در سال ۱۹۸۳ به چاپ رساند. پس از آن «صحیفۀ سجادیه» را همراه با مقدمه‌ای مفصل ترجمه کرد و «طریق عارفانۀ معرفت» را دربارۀ تعالیم و آرای ابن‌عربی در سال ۱۹۸۹ منتشر ساخت. این اثر در واقع گزیده‌هایی از «فتوحات مکیه» به همراه برخی توضیحات و تفاسیر است. در همین زمینه، کتاب «عوالم خیال» را نوشت که به ابن‌عربی می‌پردازد. کتاب «تجلی خدا» نیز تألیف مهم دیگر وی دربارۀ ابن‌عربی و در حقیقت ادامۀ «طریق عارفانۀ معرفت» است. «سیمای اسلام» تلاش مشترک چیتیک و ساچیکو موراتاست که با رویکردی پدیدارشناختی به اسلام نگاه می‌کند. «معرفت در آموزه‌های افضل‌الدین کاشانی»، «قلب فلسفۀ اسلامی»، «شراره‌های چینی نور عرفانی»، «ایمان و عمل اسلام» و مقالات پرشمار در زمینۀ فرهنگ و عرفان اسلامی از دیگر آثار چیتیک به شمار می‌روند که همگی در نوع خود حائز اهمیت‌اند. گفتگوی زیر در یک نشریۀ سوئدی به چاپ رسیده و ترجمه‌اش پیشتر در ماهنامه اطلاعات حکمت و معرفت در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفت.

ویلیام چیتیک آثار ارزشمندی دربارۀ عرفان، فلسفه و ادبیات منتشر کرده و به تحقیقات و جستجوهای طراز اول پرداخته است. او پیش از انقلاب به مدت دوازده سال در ایران اقامت داشت و در این دوره فرصت کافی داشت تا به مطالعات عمیق در حیطۀ معنویت و عرفان اسلامی براساس رهیافت‌های ایرانی بپردازد. رسالۀ دکتری او تصحیح «نقدالنصوص» جامی بود. پیش از آن «عقاید صوفیانۀ مولانا» را نوشت که در سال ۱۹۴۷ چاپ شد. «برگزیدۀ آثار ائمۀ شیعه» به انتخاب علامه طباطبایی در سال ۱۹۸۱ تهیه شد که در انگلستان و آمریکا به چاپ رسید. «لمعات» فخرالدین عراقی را در سال ۱۹۸۲ ترجمه کرد و «راه عارفانۀ عشق» را که شرح سیر و سلوک مولاناست، در سال ۱۹۸۳ به چاپ رساند. پس از آن «صحیفۀ سجادیه» را همراه با مقدمه‌ای مفصل ترجمه کرد و «طریق عارفانۀ معرفت» را دربارۀ تعالیم و آرای ابن‌عربی در سال ۱۹۸۹ منتشر ساخت. این اثر گزیده‌هایی از «فتوحات مکیه» است. در همین زمینه، کتاب «عوالم خیال» را نوشت که به تکثرگرایی دینی از نگاه ابن عربی می‌پردازد. کتاب «تجلی خدا» نیز تألیف مهم دیگر وی دربارۀ ابن عربی و در حقیقت ادامۀ «طریق عارفانۀ معرفت» است. «سیمای اسلام» تلاش مشترک چیتیک و ساچیکو موراتاست که با رویکردی پدیدارشناختی به اسلام نگاه می‌کند. «معرفت در آموزه‌های افضل‌الدین کاشانی»، «قلب فلسفۀ اسلامی»، «شراره‌های چینیِ نور عرفانی»، «ایمان و عمل اسلام» و مقالات پرشمار در زمینۀ فرهنگ و عرفان اسلامی از دیگر آثار چیتیک به شمار می‌روند که همگی در نوع خود حائز اهمیت‌اند.‏ گفتگوی زیر درباره تصوف و رابطۀ آن با تشیع، اسلام ارتدکس، اسلام غربی، و ساحت‌های سه‌گانۀ اسلام انجام گرفته و در یک نشریۀ سوئدی به چاپ رسیده است.

ویلیام مونتگُمری وات (۲۰۰۶ ـ ۱۹۰۹)، استاد رشتۀ زبان و ادبیات عربی و مطالعات اسلامی در دانشگاه ادینبورگ اسکاتلند بود. او برجسته‌ترین مفسر غیرمسلمانِ اسلام در غرب به حساب می‌آمد و تأثیر عظیمی در رشتۀ مطالعات اسلامی بر جای نهاد، به گونه‌ای که بسیاری از مسلمانان در سراسر دنیا با احترام از او یاد می‌کنند. او در اسکاتلند متولد شد. رسالۀ دکتری‌اش را دربارۀ «جبر و اختیار در صدر اسلام» گذراند و چهار سال به تدریس فلسفه در دانشگاه اشتغال داشت. سپس به مطالعات بیشتر دربارۀ اسلام علاقه‌مند شد و به عنوان یکی از دستیاران اسقف انگلیکن (وابسته به کلیسای پروتستان انگلیس) در بیت‌المقدس به پژوهش پرداخت. مونتگمری‌وات در سال ۱۹۴۷ به سمت «رئیس بخش مطالعات عربی و اسلامی» دانشگاه ادینبورگ برگزیده شد و سالها این سمت را حفظ کرد تا اینکه در اوایل دهۀ ۱۹۸۰ بازنشسته شد.‏ به اعتقاد مونتگمری وات، اسلام دینی است توحیدی که بر پایۀ وحی الهی به پیامبر واحد استوار است و به نظر می‌رسد که قرآن نیز می‌پذیرد که دیگر ادیان (خصوصا یهودیت و مسیحیت) هم بر پایۀ وحی الهی به پیامبر واحد استوار بوده‌اند. او معتقد است بازگشت به اسلام از ویژگی‌های مهم دو دهۀ اخیر است و یکی از جنبه‌های احیای اسلامی، طرد رسوم معین و پذیرفته شده از غرب است: نه ربا، نه مشروب و نه لباس غربی برای زنان؛ اما نباید چنین مواردی را اساسا ضد غربی یا ضدمسیحی تلقی کرد، بلکه باید آن را هواخواهی از عقاید اسلامی و زندگی معاصر مسلمانان دانست: مسلمانان در احیای اسلامی، احتمالا با تکیه بر ضمیر ناخودآگاه، اصرار دارند که با آنان، از نظر انسانی و مذهبی چنان رفتار شود که با غربیان و مسیحیان رفتار می‌شود؛ اما دستیابی به این خواسته دشوار است، زیرا مسیحیان فکر می‌کنند مذهبشان از مذاهب دیگر برتر است. به نظر وات در چارچوب احیای اسلامی و به‌‌رغم قوت گرفتن بنیادگرایی در این سو و آن سو، در میان برخی از گروه‌های مسلمان، علائمی از حرکت به سوی گفت‌و شنود با سایر ادیان و به‌ویژه مسیحیت دیده می‌شود. به اعتقاد وی شاید برخی از مسیحیان احساس کنند که شرکت در گفتگو به معنای سرپیچی از حکم مسیح است که گفته: «جمیع خلایق را به انجیل موعظه کنید»؛ اما این احساس مبنای درستی ندارد. در تبادل نظر، هر طرف، مذهب دیگری را تصدیق می‌کند و شرکت در گفتگو، در واقع اعلام این تصدیق است.‏ از مونتگمری وات آثار متعددی بر محور اسلام شناسی باقی‌مانده است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: ـ محمد[ص] در مکه، ۱۹۵۳ ـ محمد[ص] در مدینه، ۱۹۵۶ ـ ایمان و عمل غزالی، ۱۹۵۳ ـ محمد[ص]، پیامبر و سیاستمدار، ۱۹۶۴ ـ تاریخ اسپانیای اسلامی، ۱۹۶۵ ـ اندیشۀ سیاسی در اسلام، ۱۹۶۸ ـ تاثیر اسلام بر اروپای قرون وسطا، ۱۹۷۲ ـ دورۀ شکل‌گیری اندیشۀ اسلامی، ۱۹۷۳ ـ اسلام و مسیحیت جدید، ۱۹۸۴ ـ تاریخ مکه براساس قرآن، ۱۹۸۸ ـ بنیادگرایی و نوگرایی اسلامی، ۱۹۸۸‏ ـ اسلام نخستین، ۱۹۹۱ ـ برخورد اسلام و مسیحیت، ۱۹۹۱ ـ بخشی از مجله دنیای مسلمان (شمارۀ ۶۲، سال ۱۹۵۲) با عنوان «نامش احمد است» ـ فصلی از کتاب «جنگ مقدس» به ویراستاری توماس پاتریک مورفی، ۱۹۷۶ با عنوان «مفاهیم اسلامیِ جنگ مقدس» گفتگوی زیر را بشیرمان و اَلستیر مکینتاش انجام داده‌اند و در تابستان سال ۲۰۰۰ در نشریۀ ‏The Coracle‏ به چاپ رسیده است.‏

مارک سجویک مورخ ادیان، متخصص اسلام، تصوف و سنت‌گرایی است و ریاست «انجمن اروپایی مطالعۀ باطنی‌گری غربی» ‏را بر عهده دارد. وی در دانشگاه‌های آکسفورد (لندن) و برگن (نروژ) تحصیل کرده و در دانشگاه آمریکایی قاهره و دانشگاه آرهوس در دانمارک به عنوان استاد ادبیات عرب و اسلامی به تدریس پرداخته است. در قاهره با طریقت‌های نقشبندیه و مریمیه آشنا شد، ولی به هیچ یک از آنها نپیوست. بعدها با تحقیق و مطالعۀ بیشتر به اسلام روی آورد و نامش را به عبدالعزیز تغییر داد. او در آثار خویش مرتباً نهضت روشنگری (رنسانس) و نوین‌گرایی (مدرنیته) را به زیر سؤال می‌برد و از سنت‌گرایی و سنت‌گرایان حمایت می‌کند. آثار او به زبان‌های فرانسوی، ایتالیایی، اسپانیایی، رومانیایی و صربی ترجمه شده و به عنوان یکی از نمایندگان مکتب سنت‌گرایی همواره مورد استناد قرار می‌گیرد. از میان آثار او، عناوین زیر حائز اهمیتند: عناصر اساسی در تصوف (سال۲۰۰۰م)، در برابر جهان مدرن: سنت‌گرایی و تاریخ پنهان روشنفکری قرن بیستم (۲۰۰۴)، تروریسم و خشونت سیاسی (۲۰۰۴)، قدیسان و پسران (۲۰۰۵)، اسلام و مسلمانان: راهنمایی برای تجربۀ متنوع در جهانی مدرن (۲۰۰۶)، محمد عبده (۲۰۰۹)، صوفیان غرب و سنت‌گرایی (۲۰۰۳). ‏ گفتگوی زیر با محور قرار دادن کتاب معروف «در برابر جهان مدرن پیرامون اسلام، سنت‌گرایی، سارتر و رنه‌گنون» انجام شده است. این کتاب در واقع تاریخ یکی از مهمترین نهضت‌های ضد مدرن قرن بیستم را به نمایش می‌گذارد. سجویک می‌گوید در قرن نوزدهم، زمانی که روشنفکران تجددطلب ایمان خویش را به توانایی مسیحیت در عرضه یک حقیقت دینی و معنوی از دست داده بودند، به‌ناگاه روشنفکران غربی آثار دینی غیر غربی را کشف کردند. نقطۀ آغاز سنت‌گرایی همین‌جا بود و زمانش اواخر قرن نوزدهم در فرانسه. نویسنده گروه‌های غالباً سرّی و گاه بسیار تأثیرگذار دینی در غرب و در جهان اسلام را که بر زندگی بسیاری از افراد تأثیر گذارده‌اند، برمی‌شمارد. این گروه‌ها هم به جریان اصلی و هم به زندگی سیاسی مردم راه پیدا کردند و نمونه‌های آن در ایتالیا و روسیه به‌خوبی قابل مشاهده بود. این گروه‌ها همچنین بر توسعۀ مطالعات دینی در امریکا و فرانسه تأثیر گذاشتند. اما در پایان یک سؤال همچنان بر جای خود باقی ماند: رابطۀ این گروه‌های دینی با مدرنیته چگونه رابطه‌ای است و اسلام در این میان چه نقشی ایفا می‌کند؟‏ کتاب مورد بحث، نوعی واکنش انتقادی به مهمترین و معتبرترین شاخۀ سنت‌گرایی (به رهبری شوان، اسمیت و نصر) بود وبرای نگارش آن، سجویک به ایران وبسیاری از کشورهای مسلمان و غربی سفر کرد و با بسیاری از متألهان و متفکران دیدار و گفتگو نمود. «مریمیه» در نوک پیکان انتقادات قرار گرفت و به محض انتشار این کتاب، موجب مناقشات فراوانی در میان سنت‌گرایان و مخالفان آن شد.