جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امت اسلامي هيچ‌گاه مانند روزگار کنوني مورد تهاجم مفهومي انديشة غربي قرار نگرفته است. هدف اين تعدي مفهومي، الزامِ امت اسلامي به مفاهيم خاص و ريخت‌بندي دوبارة عقول مسلمانان است تا سرپرستي بر آنان را آسان کند. مدرنيتة غربي، مشروعيت حق اختلاف فکري را از امت‌هاي ديگر سلب کرده و در تعامل با ديگران، دچار وقاحت اخلاقيِ «استعلا»، «احاطه» و «انکار» شده است. اين پژوهش با روش اسنادي ـ تحليلي به بررسي کنش رهايي‌بخش در انديشة طه عبدالرحمن مي‌پردازد. طه عبدالرحمن فيلسوف مغربي براي مواجهه با اين مسئلة تمدني، امت اسلامي را به خيزش فکري فرامي‌خواند و شرط آن را «تجربة ديني» و «نوسازي عقل» مي‌داند. عقلانيت مطلوب طه، عقلانيتي است كه محصول فرايندي سه‌مرحله‌اي است. «تخلص»، «اخلاص» و «خلاص» نيز سه لاية تشکيکي کنش رهايي‌بخش امت اسلامي قلمداد مي‌شوند. طه سه اصل «تسامح»، «اعتراف» و «تصويب» را براي حل‌و‌فصل اختلاف فکري ناکافي مي‌داند؛ زيرا اين مبادي سه‌گانه نمي‌توانند مانع برتري‌جويي (تفوق)، مغرور شدن (اغترار) و تکبر (استعظام) امت در تعامل با ديگر امت‌ها شود. بنابراين، بر اساس آموزه‌هاي اسلامي، مکارم اخلاقي «حيا»، «جهاد اخلاقي» و «حکمت» را عامل رهايي‌بخش مي‌داند.

فهم و تبيين تغيير و پويايي جوامع انساني همواره مورد توجه انديشمندان علوم اجتماعي بوده است. پيرامون جهت تغييرات و دگرگوني جوامع و اينكه روند تغييرات جوامع چه سمت‌وسويي دارد، سه ديدگاه کلي تحت عنوان نظريه‌هاي تکاملي، دوري يا چرخشي و انحطاطي وجود دارد. نظريه‌هاي تکاملي مبني بر پيشرفت و ترقي جوامع در طول تاريخ همواره درصدد تبيين هويت، علت، غايت و چگونگي تکامل اجتماعي با توجه به مباني و پيش‌فرض‌هاي خود بوده‌اند. در اين زمينه، اين مقاله درصدد است با تأکيد بر ديدگاه تکاملي علامه طباطبائي و شهيد مطهري نسبت به تحولات اجتماعي، به بررسي و تبيين هويت، علت، غايت و چگونگي تکامل اجتماعي بپردازد. اين پژوهش، از اين جهت که بر آثار مکتوب علامه طباطبائي و شهيد مطهري تمرکز کرده است، تحقيقي متن‌محور محسوب مي‌شود. ازاين‌رو، روش اين پژوهش تحليل محتواي متن مي‌باشد. علامه طباطبائي و شهيد مطهري، با قرار دادن فطرت کمال‌طلب در کانون توجه خويش، معتقدند تکامل اجتماعي در نسبت با فطرت به‌عنوان امري ثابت و بدون تغيير در طول زمان فهم مي‌گردد. فطرت دو نقش عمده در تکامل اجتماعي ايفا مي‌کند: اول اينکه، فطرت به‌عنوان عاملي دروني و ديناميکي، علت اصلي تکامل جامعه محسوب مي‌گردد. دوم اينکه، فطرت جامعه را هم از جهت ساختاري و هم از جهت ارزشي تکامل مي‌بخشد.

عقلانیت و کنش، واژه‌هایی هستند که از حیث انتزاعی، به‌معنای برخاستگی از عقل و اراده‌اند، اما از حیث انضمامی، مبتنی بر چگونگی نگاه به ماهیت و قوای إدراکی و حرکتیِ انسان، معنای خاص خود را پیدا می‌کنند. بر همین اساس، در تحلیل وِبِر، عقل و کُنش، به روش و عمل برآمده از عقل عملی خودبنیاد و عقلانیت کُنش اجتماعی، نیز به داشتن محاسبه ریاضی‌وار برای دست‌یابی به اهداف زندگی، تقلیل و جامعه غربی، جامعه‌ای عقلانی و در عین‌حال، مبتلا به بحران معنویت دانسته شده است. اما حکمای اسلامی، مبتنی بر نگاه خود، به ماهیت و قوای انسان، عقل را به‌معنای ظرفیت ادراک معانی؛ و کُنش را نیز منبعث از إراده برخاسته از قوه شوقیه متاثر از قوا وگرایشات نفوس سافل و عالی انسان می‌دانند؛ بنابراین، عقلانیت کُنش اجتماعی را به‌معنای مبتنی‌کردن کُنش‌های اجتماعی، بر ظرفیت ادراک معانی مجرد، در مراتب و مصادیق مختلف آن، تعریف و رعایت روش و محاسبه منطقی در کُنشِ ‌اجتماعی را تنها یکی از معیارهای عقلانی‌بودن در نظر می‌گیرند و از این حیث، جامعه را نیز دچار بحران معنویت نمی‌کنند.

پرسش از چیستی و چگونگی ارتباطات انسانی و بازخوانی آثار ابو نصر فارابی با الگوی روش‌شناسی مطالعات تحلیلی نشان می دهد؛ معلم‌ثانی در تراث فلسفی خود با رویکرد عقلی به بررسی مساله ارتباطات پرداخته است. زمینه های اجتماعی عصر او به ویژه مناظره نحویون و منطقیون در توجه معلم ثانی به این امر بسیار موثر بوده است. معلم ثانی در پاسخ به مساله اصلی ارتباطات هم به تبیین کنش شناختی، ادراکی و عقلی انسان و هم به تبیین کنش اظهاری، بیانی و زبانی او پرداخته است. از نظر او «ارتباطات» به مثابه کنشی شناختی- بیانی، هنر ساختن و به کارگیری نشانه ها برای تسهیم و تشارک معنا بین «خود» و «دیگری» است که آشکار کننده نظام معنایی یا ملّت(فرهنگ) و تعین بخش ساختار اجتماعی یا امّت(جامعه)است. در فلسفه ارتباطات فارابی بین زبان، دین، فرهنگ و جامعه پیوند وجود دارد. دغدغه اصلی فارابی در علم مدنی ترسیم بهترین نوع جامعه انسانی ازطریق عالی ترین شکل ارتباطات انسانی یعنی ارتباط با عقل فعال است. او با بازخوانی نظریه عقل فعال ارسطو با تکیه بر نظام اندیشگانی وحیانی اسلام چنین ارتباطی را تبیین می‌کند.

عقلانیت عامل بازشناسی انسان و یکی از مفاهیم مهم نظریة فرهنگی معاصر است.پرسش اصلی این جستار آن است که عقلانیت در نظریة فرهنگی ماکس وبر چه نسبتی با عقلانیت در اندیشة علامه طباطبایی دارد؟ با توجه به انواع چهارگانة عقلانیت (نوعی، هنجاری، نظری، عملی) بررسی تحلیلی- منطقی آرای دو متفکر نشان میدهد هرچند هردو عقلانیت نوعی و هنجاری را میپذیرند، درون مایة عقلانیت که در ساحت اندیشه و عمل منعکس میشود، با هم تفاوت بنیادین دارند. وبر عقلانیت را در زندگی روزمره بازتاب دیدگاهی صرفاً عمل گرایانه و خودسرانه میداند؛ یعنی انتخاب مناسب ترین وسیله برای رسیدن به هدف. او دنیای معاصر را جهانی میداند که عقلانیت ابزاری با نفوذ در همة عرصه های زندگی اجتماعی بشر غربی، جهان اجتماعی او را شکل داده و سیاست گذاری کرده است. اما در اندیشة علامه طباطبایی، عقلانیت با فطرت سالم و اصیل ملازم است؛ لذا انسان باید حق همة قوا و غرائزش را ادا و از افراط و تفریط پرهیز کند تا فطرت او سالم و در سایة آن عقل او از انحراف و کژاندیشی مصون بماند و کنش های انسانی عقلانی شود و به حیات طیبه برسد. عقلانیت فطری میتواند زندگی اجتماعی اسلامی(حیات طیبه) را شکل دهد و جهان طیب اجتماعی مؤمنان را سیاست گذاری نماید.

دانش‌آموختگان علوم دینی پس از یک دوره فراگیری عمومی معارف دینی در حوزه‌های علمیه، غالباً در پوششی متمایز از مردم به لباس روحانیت درمی‌آیند. امروزه، این لباس، پوشش سازمانی روحانیت و نماد نقش روحانیت در جامعه ما محسوب می‌شود.این «لباس متفاوت»در کنار«نقش اجتماعی خاص» دو عنصرتمایز بخش روحانیت شیعهرا تشکیل می‌دهند. باورها و احساسات و تمایلات رفتاری نسبت به این لباس درحقیقت بازتاب اقتضاءات ساختاری ، نقش‌شناسی شخصیو چگونگی ایفای نقش روحانیت،توسط حوزویان است.در این رساله با هدف بررسی جامعه شناختی نگرش دانش آموختگان حوزوی به لباس رسمی خود، ابتدا جایگاه لباس در تعریف روحانیت، اجزاء، تاریخچه، شرایط، ضرورت ،آثار و کارکردهای این لباسبررسی شد.سپس با توجه به نظریه‌های نقش اجتماعی در جامعه شناسی، با روش پیمایشی به سنجش نگرش حوزویان به این لباسپرداختیم . فرضیه اصلی تحقیق ( هر چه پذیرش نقش اجتماعی روحانیت کاملتر انجام شود نگرش مثبت حوزویان به لباس بیشتر خواهد شد.) در کنار فرضیه های فرعی بر اساس داده های جمع آوری شده با ابزارپرسشنامه با استفاده ازنرم‌افزار spss18 مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت.ونتایج زیر به دست آمد:ا) نگرش حوزویان به لباس روحانیت مثبت و نزدیک به خیلی زیاد(4/13) است.آنها معتقدند این لباس زیبا و با شکوه(89%) ،مفید (83/8%) ، ضروری (60/3%)، مقدس (83/08%) و مایه افتخار(50/8%) است. آمادگی رفتاری برای پوشیدن لباس نیزبسیار مناسب(67/66%) است.ب)بر اساس یافته هایهای تحقیق، بین پذیرش همه جانبه نقش روحانی و نگرش به پوشیدن لباس روحانیت رابطه مستقیم وجود دارد . همانگونه که بین داشتن صلاحیت نقش ، اشتغال فعال به نقش ، وابستگی به نقش و بهره مندی از امکانات نقش ،به عنوان متغیرهای مستقل و نگرش به پوشیدن لباس روحانیت رابطه مستقیم وجود دارد. همچنین بین وجود محدودیتهای نقش و نگرش به پوشیدن لباس رابطه همبستگی معکوس وجود دارد .ج)انجام تحلیل نیز نشان داد وابستگی به نقش بیشترین سهمتاثیر مستقیم ( 0/515) و محدودیت های نقش بیشترین تاثیر معکوس ( 0/31-) را در نگرش به پوشیدن لباس دارد

فیلسوف فرهنگ جهان اسلام، فارابی، در علم مدنی خود، با رویکرد عقلی به بررسی حیات اجتماعی انسان و ابعاد گوناگون آن - ازجمله ارتباطات- پرداخته است. در اندیشة فرهنگی- ارتباطی فارابی، چرایی ارتباط انسانی همانند چگونگی آن اهمیت دارد و پرسش از چیستی، چرایی و چگونگی ارتباطات انسانی و مطالعة تحلیلی آثار او نشان می دهد «معنا» در کانون توجه او قرار داشته و «ارتباطات» هنر ساختن و به کارگیری نشانه ها برای تفهیم و مبادلة معنا بین «خود» و «دیگری» است» که سازندة نظام معنایی یا ملت (فرهنگ) و تعین بخش ساختار اجتماعی یا امّت (جامعه) است. ازاین رو، او بین ارتباطات، فرهنگ و جامعه پیوند برقرار نموده، تحول الگوی ارتباطی را موجب دگرگونی فرهنگی و اجتماعی می داند. فارابی گونه شناسی جوامع را نیز مبتنی بر الگوی ارتباطی دانسته، دغدغة اصلی اش در علم مدنی، ترسیم بهترین نوع جامعة انسانی است. بدین روی، او با شناسایی کامل ترین «معنا» - یعنی معنای یقینی و تبیین بهترین شکل ارتباط یعنی ارتباط برهانی چنین جامعه ای را تصویر می کند.