جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنای واژگان قرآن هرچند در ابتدا با فرهنگ مفاهمه مخاطبان نخستین آن سازگار بوده لیکن در سده‏های بعد دچار تشتت آرای مختلف شده و عواملی چون ورود واژگان معرّب در متن قرآن نیز همواره مزید بر علت بوده است. یکی از واژگانی که در میدان تزاحم آرای مختلف قرار گرفته، واژه «مُتَّکَاً» در آیه 31 سوره یوسف است که لغویان و مفسران برای آن چهار معنای «مجلس»، «تکیه‏گاه»، «خوراکی» و «ترنج» را مطرح کرده‏اند. در جامعه مفسران، برخی تلاش کرده‏اند تا معانی مختلف را با یکدیگر جمع نمایند و برخی دیگر آشکارا معنای مخالف نظر خود را تخطئه نموده‏اند؛ برخی نیز تمام معانی را ذکر کرده و از ترجیح یک معنا بر سایرین، اجتناب کرده‏اند. پژوهش حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی ابتدا قرائات گوناگون را تبیین و سپس به بررسی آرای مختلف لغویان و مفسران پرداخته و پس از رفع ایرادهای وارده، معنای «ترنج» را بر سایر معانی ترجیح داده است. این معنا علاوه بر مؤیداتی چون علم لغت، روایات فریقین، سیاق آیه مورد بحث و آرای مفسران، از منظر «معرَّبات» نیز مورد تأیید است؛ زیرا با همان قرائت مشهور «مُتَّکَاً» ، در زبان قبطی و حبشی به معنای «ترنج» است، و این با فضای داستان حضرت یوسف علیه السلام که در مصر (آفریقای جنوبی) رخ داده نیز هم‏خوانی دارد.

یکی از گونه‌های تفسیری کهن و درخور تحقیق، گونه‌ای است که در دو دهه اخیر میان تفسیرپژوهان، با عنوان «تفسیر واعظانه» نامبردار شده و البته، همچنان ناشناخته مانده است. از آنجا که مخاطب تفسیر واعظانه، نه‌تنها نخبگان، بلکه توده مردم هستند، مطالعه پیرامون ابعاد این گونه تفسیری در بازیابی رونق پیشین آن در سده‌های میانی و کاهش فاصله جوامع اسلامی با تفسیر قرآن، مؤثر است. در تفسیر واعظانه، سه جریان عمده عرفانی (تصوف)، ادبی و روایی تأثیرگذارند که سهم جریان عرفانی بیش از دودیگر به‌نظر می‌رسد، اما تاکنون جریان‌شناسی عرفانی تفاسیر واعظانه در فریقین واکاوی نشده است. ازاین‌رو پژوهش پیش رو ضمن بررسی سیر تطور تاریخی جریان عرفانی، تأثیر آن بر تفاسیر واعظانه فریقین را تحلیل کرده و به تطبیق نتایج میان دو مکتب عامه و خاصه پرداخته است. نتایج به‌دست آمده حاکی از آن است که تفاسیر واعظانه با تحولات جریان عرفانی رابطه‌ای مستقیم داشته و از تطورات آن جریان متأثر شده است. همچنین افول جریان تصوف فریقین در سده‌های متأخر، تفاسیر واعظانه شیعی را بیش از نمونه‌های مشابه در تسنن، دست‌خوش اضمحلال کرده و همین امر باعث شده تا نسخه‌های ترمیم‌یافته تفسیر واعظانه شیعی در دوران معاصر -که با عناوینی همچون تفسیر تربیتی و هدایتی شناخته می‌شوند- نسبت به نمونه‌های مشابه در عامه، قوی‌تر باشند.

یکی از پررونق‌ترین آثار در ترجمه و تفسیر قرآن کریم کتابی است که در سال 2015 میلادی با قلم «سیدحسین نصر» و همکارانش، به زبان انگلیسی، با نام «The Study Quran» (قرآن‌شناخت) در جهان غرب منتشر شد. متن قرآن‌شناخت در ایران با عنوان «تفسیر معاصرانه قرآن‌کریم» از سوی «انشاءالله رحمتی» در حال ترجمه به زبان فارسی است. مترجم علاوه بر ترجمه، مطالبی را در قالب پانوشت (پابرگی) به متن اصلی اضافه کرده و در جلد سوم، جایگاه آن را به پی‌نوشت پایان هر سوره تغییر داده است که خود، شایسته تحقیق می‌نماید. پرواضح است که واکاوی فنی افزوده‌ها و تبیین نقاط قوت و ضعف، می‌تواند نسخه ترمیم‌یافته‌ای از این اثر مهم را در نوبت‌های آتی انتشار مجلدات موجود و نیز سایر مجلدات ارائه دهد؛ از این رو، پژوهش حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی و با رویکردی انتقادی، به واکاوی افزوده‌های مترجم تفسیر معاصرانه پرداخته است. نتایج نهایی حاکی از آن است که افزوده‌های مترجم علاوه بر نقاط قوتی مانند رفع برخی ابهامات و ارائه مستندات، از نقاط ضعفی نیز برخوردارند که اهم آن عبارتند از: غفلت از وجوه معاصرانگی، عدم تصحیح برخی از ایرادات متن اصلی و عدم ارائه توضیحات لازم برای برخی از مفاد آن یا درج ناقص برخی از مطالب، استناد به روایات نامعتبر و بعضاً نادرست، تمایل به تأویلات ذوقی و استحسانی برخی از عرفا، عدم درج منبع در پاره‌ای از مستندات، استفاده قاطعانه از گزاره‌هایی که صحت آن موردتردید است و بالاخره، غفلت مترجم از مفاد گره‌گشای موجود در برخی منابع.

کتاب «The Study Quran» (قرآن‏شناخت) مشتمل بر ترجمه و تشریح آیات قرآن‏کریم از جدیدترین تفاسیری است که در جهان غرب، با قلم «سیدحسین نصر» به زبان انگلیسی منتشر شده و مورد استقبال توده‏ها و نخبگان جامعه‏ی غربی قرار گرفته است. متن اصلی قرآن‏شناخت در ایران با عنوان «تفسیر معاصرانه‏ی قرآن‏کریم» از سوی دکتر «رحمتی» ترجمه شده است. روش کلّی نگارندگان این تفسیر و تعلیقات آن (که به قلم مترجم است) بارها به ورطه‏ی مطالعات انتقادی کشیده شده و پژوهشگران، نقاط ضعفی از مجلّدات فارسی موجود را تبیین نموده‏اند هرچند این اثر مهم، از نقاط قوّتی نیز برخوردار است. رویارویی نگارندگان تفسیر معاصرانه با تفسیر آیات حاوی باورهای شیعی در متن امّا، گونه‏ای است تازه که بررسی ابعاد آن، شایسته‏ی تحقیق می‏نماید؛ از جمله‏ی آن آیات، آیاتی پیرامون «امامت» در سوره‏ی «مائده» است که شامل آیات 3 (آیه‏ی اکمال)، 55 (آیه‏ی ولایت) و 67 (آیه‏ی تبلیغ) این سوره می‏باشد. از این رو، پژوهش حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی به واکاوی مفاد تفسیری قرآن‏شناخت، ذیل آیات فوق پرداخته و با رویکردی انتقادی برخی از آن مفاد آن را، ازجمله تمایل آشکار به آرای اهل سنّت و عدم پاسخ در ردّ ادّعاهای آنان، مورد مناقشه قرار داده است.

یکی از آیات متشابه در قرآن‏کریم پیرامون سیره پیامبران، آیات 32 و 33 سوره «ص» است که مربوط به اشتغال حضرت سلیمان به سپاه اسب‏هاست؛ از آن‏جاکه علامه فضل‏الله، درمواضع بسیاری با رویکرد نقادی به تفسیر المیزان برخاسته است، واکاوی نظرات ایشان و تطابق آراء او با آرای علامه طباطبایی، علاوه بر عیارسنجی انتقادات فضل‏الله علیه پاره‏ای از مفاد تفسیر المیزان و نیز علاوه بر تبیین معانی آیات مورد بحث، پاره‏ای از پندارهای باطل پیرامون پیامبران را نیز هویدا می‏سازد. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، مبنای تقریرات قابل پذیرش از متشابهات سیره انبیا را با اتکا به محکمات سه‏گانه (شامل محکمات عام انبیا، محکمات خاص آن پیامبر و محکمات سیاق) تعریف کرده و ضمن تبیین محکمات سه‏گانه فوق پیرامون آیات مورد بحث، به واکاوی تطبیقی آراء دو مفسر پرداخته است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که هیچکدام از ایرادات علامه فضل‏الله به علامه طباطبایی ذیل آیات مورد بحث، وارد نبوده، و برخی از آراء صاحب المیزان نیز مورد انتقاد است؛ در پایان، تقریری که با محکمات سه‏گانه سازگار بوده و از ایرادات تفاسیر مطرح پیرامون آیات مورد بحث نیز بری باشد، ارایه شده است.

با توجه به بررسی لغوی این واژه، باورهای جاهلیت پیرامون آن، تحلیل مراد مخاطبین پیامبر از استعمال این کلمه و ادبیات قرآنی پیرامون آن، ثابت شد که از منظر مخاطب اولیه قرآن، مجنون نه دیوانه، بلکه کسی است که با جنّیان و شیاطین در ارتباط بوده و از آن‏ها کهانت، شاعری و ساحری می‏آموزد. لذا مقتسمینی که قرآن را بخش‏بخش نموده، بخشی را کهانت و بخشی را شعر می‏پنداشته و پیامبر را به دلیل ارائه سایر معجزات غیر از قرآن، ساحر خطاب می‏کردند، به ایشان تهمت ارتباط با جنّیان داده و مبدأ وحی را نه خداوند، بلکه جنیان و شیاطین می‏دانستند. از همین رو، قرآن در دو آیه مورد بحث و نیز سیاق پس و پیش آن، این اتهام را از پیامبر رفع نموده و خداوند را هم مبدأ وحی و هم حافظ آن از دست‏برد شیاطین معرفی نموده و خود قرآن را نیز عزیز و منیع دانسته و ورود شیطان به آن را نفی کرده است. بنابراین دلالت مطابقی آیات بر عمومیت و جاودانگی تحریف‏ناپذیری ‏قرآن و تفهیم این معنا برای مخاطب اولیه رد شد؛ هرچند امکان وجود سایر دلالت‏ها در این دو آیه شریفه بر جاودانگی تحریف‏ناپذیری ‏وجود داشته باشد.

در تفاسیر روایی و جوامع حدیثی امامیه، احادیثی یافت می‏شوند که معنای باطنی واژۀ «نور» را در بیشتر آیات حاوی آن، شخص امیرمؤمنان یا امامان معصوم علیهم السلام دانسته ‏اند. این تأویل، راهی برای بداندیشان هموار نموده است تا شیعیان را به «روی‌گردانی از ظاهر» و «بطن ‏گرایی» متهم کنند. پژوهش حاضر، ضمن معناشناسی واژۀ «نور» و تبیین میدان معنایی آن، آیات حاوی این واژه و روایات ذیل آنها را برشمرده و به تأویل‏ شناسی آن پرداخته و در ادامه، دلالت واژۀ «نور» بر معنای امام را از رهگذر دلالت ‏های منطقی الفاظ نیز اثبات کرده است. نتیجه این‌که ضمن معتبر شمردن معنای ظاهری «روشنایی» برای واژۀ «نور» در تفسیر، تأویل این کلمه به مصادیقی چون کتاب و امام را به جهت وجود شاخصۀ هدایتگری در آنها دانسته است که با شواهدی مانند عقل، سیاق و سایر اخبار معتبر فریقین، تقویت می‏شود. بنابراین نه ‏تنها اتهام عدول از ظواهر و توجه محض به بواطن مردود است، بلکه تأویل نور به امام، علاوه بر روایات، با مبانی علم معناشناسی، سیاق و مبحث منطقی دلالت الفاظ نیز تقویت می ‏شود.

مهجوریت قرآن کریم در قوم پیامبر اکرم موضوع آیه 30 سوره فرقان و از شکایات آن حضرت از ایشان در روز قیامت و در پیشگاه خدای سبحان است. امروزه بیشتر مفسران، واژه «مهجوراً» را به‌معنای «متروک» و معانی مترادف آن دانسته‌اند، ولی در گذشته معنای «سخن ناپسند»، «هذیان» و مانند آن نیز ترجمه شده است. در معنایی نزدیک به معنای اخیر، «مورد ناسزا و یا تمسخر واقع‏شدن» را نیز مطرح کرده‌اند. مؤلفان تفسیر فارسی مشهور به «ترجمه تفسیر طبری» امّا، این واژه را به‌معنای شاذ «بریده» دانسته‌اند که با توجه به تقدّم تألیف آن نسبت به تفاسیر متأخر، و نیز با توجه به وجود تعارضات آشکار در ابعاد مختلف دو معنای نخست، این معنا نیز درخور تحقیق است. پژوهش‌های موجود درباره آیه مورد بحث، با قبول معنای «متروک» و بدیهی دانستن آن، بدون اشاره به سایر معانی، به حواشی و ابعاد ترک قرآن پرداخته‌اند و تاکنون پژوهشی در واکاوی معنای واژه «مهجوراً» و ردّ و قبول معانی مطرح‌شده صورت نگرفته است. تحقیق حاضر، آرای لغویان و مفسران درباره معنای واژه «مهجوراً» در آیه مورد بحث را با روشی توصیفی- تحلیلی، نقل و تحلیل نموده و ضمن رویکردی انتقادی به آن آراء، با استعانت از قرینه متصل سیاق و قرینه منفصل روایات، معنای «بریده» را در مفهوم «قرآن جداشده از اهل‌بیت» تبیین نموده است.

تفسیر واعظانه، نخستین گونه شناخته‏شده از تفسیر در سده نخست است که در سده‏های پنجم تا دهم رشد چشم‏گیری یافت و مورد استقبال مردم قرار گرفت، اما پس از آن، وارد دوران افول شد؛ تا امروزه ضمن تغییر در برخی از شاخصه‌ها، در قالب تفاسیر تربیتی، هدایتی و اجتماعی بازتولد یابد، اما ابعاد این شیوه تفسیری، همچنان ناشناخته مانده است؛ درحالی که توجه به تفاسیری توده‏نگر همچون تفسیر واعظانه، در کاهش فاصله تفسیر با توده مسلمان مؤثر است. تاکنون شاخصه‌های تفسیر واعظانه به نیکی از دیگر گونه‌های تفسیری متمایز نگشته و ملاک دقیقی برای شناخت و تمایز آن ارائه نشده، تا جایی که حتی بین برخی از محققان، تفسیر واعظانه با گونه‌های «عرفانی» و «تربیتی- هدایتی» خلط شده است. در پژوهش پیش رو، ضمن تمرکز بر شش تفسیر واعظانه از فریقین، شاخصه‌های تمیزدهنده این گونه تفسیری از سایر گونه‌ها، با روشی توصیفی-تحلیلی، ذیل هشت عنوان شناسایی شده که عبارت‌اند از: تأویل آیات با لطایف و اشارات عرفانی، استفاده از تشبیه، تمثیل و داستان، نگارش به زبان بومی، استفاده از ادبیات ساده در قالب جملات کوتاه، گویش نصیحت‌گونه و خیرخواهانه، استفاده از مفاهیم مرتبط با وعظ در قرآن، استفاده اندرزی از روایات و بالاخره بهره‌گیری اشاری از رموز عددی. تفاسیر واعظانه در شاخصه‌های فوق با برخی از گونه‌های تفسیری اشتراکاتی دارند که در مقاله تبیین شده است.

یکی از مهم‏ترین وظایف مفسران این است که در هر زمان، تفسیری از قرآن ارایه دهند که ضمن عدم انحراف از مسیر اصیل اسلامی، یارای عرضه اقناعی به دنیای معاصر و تبلیغ مؤثر در جامعه جهانی را داشته باشد. در همین راستا و با همین هدف، کتابی با عنوان «قرآن‏ شناخت» در غرب به زبان انگلیسی برپایه گرایش عرفان و تقریب ادیان و مذاهب نگاشته شده است. ترجمه فارسی جلد نخست آن با عنوان «تفسیر معاصرانه قرآن‏ کریم» نامبردار است. نظر به تازگی اثر و حساسیت موضوع، مقاله حاضر جزو نخستین پژوهش ‏هایی است که با روش توصیفی- تحلیلی متمرکز بر مطالعه متن‏ محور تفسیر معاصرانه، به روش‏ شناسی و نقد آن پرداخته است. نتایج پژوهش حاضر حاکی از آن است که اثر یادشده از روش تفسیری واحد و یکنواختی در سراسر متن بهره نبرده است؛ ونیز استفاده بی ‏ضابطه از روایات و در پاره‏ای از متن، نادیده ‏انگاری مبانی شیعه نیز مشاهده می شود. جستارحاضر، ضمن رد بیشتر ادعاهای سرویراستار در مقدمه، نقاط ضعفی را برای قرآن‏ شناخت برشمرد؛ از جمله: ثابت‏ نبودن صلاحیت نگارندگان جهت اجتهاد در گزینش و نگارش تفسیر، مشخص ‏نبودن روش تفسیری، عدم اعتنا به روایات اهل‏ بیت و تسامح با پلورالیسم دینی؛ همچنین عنوان «تفسیر معاصرانه» نیز به دلیل تسامح در تفسیرانگاری و فاصله متن با صفت معاصرانه، عنوان مناسبی شناخته نشد.