جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از نکات اختلافی در مورد موضوع خلافت در آیه 30 از سوره بقره، شناسایی موجودی است که آدم علیه‌السلام (و انسان) جانشین‌اش می‌شود. در معرفی این موجود به «خدا، جن، فرشتگان، نسناس، انسان‌های پیشین، یا حتی تمامی موجودات»، اشاره شده است. اما دیدگاهی انتقادی در قالب مقاله‌ای به قلم کمال سلیمانی، با تکیه بر تفاوتی که ادعا می‌کند در قرآن بین «انسان» و «بشر» وجود دارد، «آدم (و انسان)» را جایگزین «بشرِ بی‌زبان» دانسته و برای اثبات آن، دلائلی قرآنی، تفسیری و حدیثی اقامه می‌کند. در مقاله پیش‌رو با هدف بررسی اتقان این دیدگاه، مستندات و مقدمات استدلال آن بررسی و نقد شد و این نتیجه به دست آمد که ـ فارغ از اینکه آدم (ع)، خلیفة خدا باشد یا نباشد ـ نمی‌توان با تکیه بر مستندات مطرح در این دیدگاه، جایگزینی آدم (و انسانِ) دارای زبان و بیان، به‌جای بشرِ تکامل‌نیافته را اثبات کرد.

دانش مفردات متکی به مباحث نظری، همچون آشنایی با منابع مفردات قرآن و کتاب‌های لغت، مباحث اشتقاق، ترادف، اشتراک لفظی و معنوی، اضداد و... است و نیاز مفسر به دانش مفردات، جهت کشف معنای مقصود بر کسی پوشیده نیست؛ زیرا بدون فهم واژگان آیات الهی که به‌مثابه جزء در برابر کل است، دریافت فهم و عمل به دستورات الهی ممکن نیست. یکی از عناصر مهم در کشف مراد و مقصد الهی از آیات قرآن، مفردات الفاظ آن است. در تفسیر مفسران جهت کشف مراد الهی از آیات، ضوابطی وجود دارد و جستجوی معنای واژگان با پیروی از ضوابط‌شان مقدور است. ضوابط اتخاذی تفسیری مفسران یکسان نیست. در این مقاله با جستجو در دو تفسیر تسنیم و مفاتیح‌الغیب (التفسیر الکبیر) نشان خواهیم داد که این ضوابط در کنار سایر عوامل، مفسر را به دریافت خاصی از مفردات قرآنی سوق می‌دهد به‌طوری که در یک آیه، مسیر مفسر از دیگری جدا می‌گردد. وجود کنایات یا عدم آن، حمل الفاظ قرآن بر حقیقت و... از جمله ضوابطی است که قبول یا رد آن در انتخاب معنای واژگان قرآن دخیل است. همه‌ی ضوابط از مذهب و دیدگاه کلامی مفسر تأثیر گرفته است. با جستجوی کتابخانه‌ای انجام شده، نمونه بررسی‌های واژگان أب، إحصان، غُلف، مذبذبین و خلود، نشان از تأثیر دیدگاه کلامی دو مفسر امام فخر رازی و آیت‌الله جوادی آملی در اتخاذ معنای این کلمات دارد.

پیرامون واقع‌نمایی گزاره‌های قرآن دیدگاه‌هایی وجود دارد. این مقاله بررسی می‌کند که پیامدهای موضع‌گیری در قبال واقع‌نمایی این گزاره‌ها به‌مثابه مبنایی تفسیری، چیست؟ برای نیل به پاسخ، دو نکته را بررسی می‌کنیم: آیا موضع‌گیری در مورد واقع‌نمایی گزاره‌های قرآن، مبنایی تفسیری است؟ پیامدهای تفسیری این موضع‌گیری در مقام عمل چیست؟ در این رابطه سه موضع‌گیری کلی اصطیاد شد. ضمن تحلیل مبنای تفسیری و تطبیق آن با هر پاسخی به سؤال از واقع‌نمایی، از رهگذر تطبیق مدعای هریک از دیدگاه‌ها بر آیات قرآن و تحلیل محتوای آنها و ارزیابی پیامدهای هر دیدگاه، روشن گردید که هریک در عرصة تفسیر و علوم قرآن، پیامدهایی دارند، که برخی از آنها به کل قرآن، و برخی به بخشی از گزاره‌های قرآن ناظر است. این پیامدها، دامن‌گیر مسائلی در تفسیر، علوم قرآن، علوم انسانی اسلامی، و علوم تجربی می‌شود. برخی از این پیامدها عبارتند از: امکان استخراج داده‌های متقن از قرآن برای استفاده در علوم انسانی اسلامی و علوم تجربی؛ پیامدهایی چالش‌برانگیز مانند بشری بودن قرآن و امکان همانندآوری قرآن و بطلان تحدی؛ عدم امکان اثبات معاد با گزاره‌های قرآن؛ و عدم امکان عبرت‌گیری از قصص قرآن؛ که ادله متقن بر بطلان آنها وجود دارد.

ديدگاه روبين به مدلول «دخان مبين» در آية 10 سورة دخان و نظر وي در مورد برداشت برخي از مفسران از اين عبارت، تصريح دارد که مفسران، به‌رغم اخروي بودن مدلول آن، به‌منظور تمجيد از پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله وسلم و با اهداف جدلي و بر اساس ايده‌هاي خود دربارة ايشان، مدلولي دنيوي براي آن بيان کرده‌اند تا برخلاف تصوير قرآني پيامبر صلي الله عليه و آله وسلم، تصويري پساقرآني از ايشان ترسيم كنند و آن حضرت را در مکه نيز داراي قدرت‌هاي خاص براي مقابله با مشرکان نشان دهند. اين نوشتار در پي آن است که به روش تحليلي‌انتقادي تطابق اين ديدگاه با قرائن و مستندات تفسيري را بررسي نمايد. بررسي مستندات روبين، و ساير مستنداتي که او مطرح نکرده است و نيز توجه به ظرفيت زبان قرآن و چندسطحي بودن مداليل و امکان تعدد مصاديق عبارات آن، نشان مي‌دهد که اولاً زمينة دلالت اين عبارت بر مدلول دنيوي نيز وجود دارد و ثانياً قرائن و شواهدي از سنخ قرائن مورد استناد روبين داريم که بر مدلول دنيوي نيز صحه مي‌گذارند. پس نه اتهام روبين به مفسران مسلمان قابل دفاع است و نه مدلول دنيوي پيشنهادي برخي از آنها بي‌پايه است.

دربارة زبان قرآن و اوصاف آن، به‌عنوان یکی از مصادیق زبان دین، آراء مختلفی وجود دارد. برخی نویسندگان این زبان را بی‌معنا، غیرواقع‌نما، اسطوره‌ای، تمثیلی و... می‌دانند؛ برخی هم زبان قرآن را تنها در برخی آیات، زبان عرف خاص می‌دانند. نسبت این آراء با یکدیگر گاه فراتر از تفاوت، و در حد تناقض است. این مقاله درصدد تبیین دیدگاه علامه مصباح دربارة زبان قرآن است؛ طبق بررسی و جمع‌بندی آثار استاد، زبان قرآن از نظر ایشان، در کل، همان زبان محاورة عرف عقلاست، و البته تفاوت‌هایی نیز با آن دارد؛ در این زبان مانند زبان عرف عقلا از انواع صناعات ادبی نظیر استعاره، مجاز و ضرب‌المثل به‌گونه‌ای استفاده شده که زبان قرآن همواره در اوج فصاحت و بلاغت است و همین ویژگی، وجه بارز اعجاز قرآن است. در مقابل، آراء دیگری نیز در مورد زبان قرآن مطرح شده كه آن را تمثیلی، اسطوره‌ای، و... می‌دانند. البته زبان قرآن از نظر استاد ویژگی‌هایی دارد که آن را از کلام بشر عادی متمایز می‌سازد. فراگیری از حیث واقع‌نمایی و واقع‌بنیانی، عدم مصلحت‌اندیشی مذموم، و چندلایه بودن (اشتمال بر ظهرها و بطن‌های متعدد) ازجملة آنهاست.