جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

روایاتی در منابع فریقین دربارۀ آیۀ هفتم سورۀ رعد آمده که ازنظر تعداد و تفاوت دیدگاه‌های دو فرقه، قابل‌توجه است و پژوهشی تطبیقی دربارۀ آنها صورت نگرفته است. ازاین‌رو، در این پژوهش با شیوۀ توصیفی-تحلیلی، به بررسی تطبیقی مصداق‌های یادشده در روایات منابع فریقین در پنج قرن نخست هجری پرداخته شده است. در این میان، تنها روایاتی که حضرت علی(ع) را هادی پس از پیامبر(ص) و سپس دیگر امامان علیهم‌السلام را یکی پس از دیگری به‌عنوان هادی بعد از وی معرفی می‌نمایند، با معیارهایی چون سیاق و ظاهر آیه، معنای مفردات و جامعیت فرازمانی قرآن سازگار هستند؛ گرچه آن دسته از روایات اهل‌سنت که تنها پیامبر(ص) را هادی می‌داند، در مطابقت با عصر آن حضرت درست است و نیز آن دسته از روایات که فقط به بیان هادی بودن حضرت علی(ع) پرداخته، در مطابقت با زمان حیات آن حضرت بعد از پیامبر(ص) صحیح می‌باشد.

برای فهم آیات قرآن ابتدا باید روش تفسیری مفسران را بشناسیم تا بتوانیم بهترین بهره برداری را از تفاسیرببریم. از جمله تفاسیری که در دوران معاصر نوشته شده، تفسیر موضوعی «معاد شناسی »علامه طهرانی می باشد ایشان در این کتاب، به تفسیر آیاتی که راجع به عالم صورت، برزخ، عالم حشر و نشر و... پرداخته است. ساختار «معادشناسی» بدین نحو است که علامه ابتدا آیه را می آورد و بعد از ترجمه ی آن، با استفاده از آیات دیگر، روایات معصومین و ادله ی عقلی و فلسفی به تفسیر و توضیح آیات الهی می پردازد. در واقع می توان گفت که تفسیر «معادشناسی »جامع سه روش تفسیری«قرآن به قرآن»،«قرآن به سنت» و «قرآن به عقل »است . و گرایش علامه در این تفسیر، گرایش فلسفی و عرفانی می باشد. و با توجه به اینکه علامه یک عارف بوده است بنابراین ،این امر باعث شده تفسیر «معاد شناسی»بیشتر جنبه ی عرفانی و فلسفی به خود بگیرد. اما علامه در این زمینه قدری فراتر رفته است. و از آنجا که «معاد شناسی»مجموعه سخنرانی های علامه است در نتیجه اصول، قواعد و مراحل تفسیر موضوعی در آن رعایت نشده است و علاوه بر آن علامه، در بیشتر موارد از روایاتی استفاده کرده است که اصلی در متون روایی ندارند.

دست یابی صحیح و روشمند به آموزه های قرآن کریم،روش شناسی خاص خود را می طلبد و شناخت لغزشگاه ها و پیشگیری از تحریف معنوی و برداشت های سطحی از این کتاب الهی، بستگی کامل به تبیین دقیق مبانی و روش تفسیرآن دارد. مفسران با روش ها و گرایش های خاصی به تفسیر قرآن پرداخته اند.علامه طهرانی نیز همانند سایر مفسران، با روش و گرایش خاصی به تفسیرآیات قرآنی پرداخته است ؛ایشان برای تفسیر و تبیین آیات،ازدیگر آیات و هم چنین روایات معصومین(ع) و ادلّه ی عقلی و فلسفی و... استفاده کرده اند.در این تحقیق می خواهیم روش تفسیری علامه طهرانی را در تفسیر معاد شناسی بررسی کنیم تا بتوانیم هر چه بهتر به شناخت آن دست یابیم؛چرا که برای استفاده ی بهتر،از تفسیر،ابتدا باید به شناخت روش تفسیری آن پرداخت؛و لذا شناخت روش تفسیری علامه طهرانی در تفسیر معاد شناسی ضروری می باشد.

قرآن کریم به عنوان وحی الهی و پیامبر اکرم(ص) به عنوان آورنده ی این کتاب آسمانی، در عصر نزول، بی شک از سوی مشرکان، آماج اتهام های مختلف قرار گرفته اند. یکی از این تهمت ها که به قرآن نسبت داده شده، اساطیرالاولین دانستن آموزه های آن می باشد که در نه سوره مختلف مکی ذکر شده است. بررسی سیاق آیات، بیانگر این است که اساطیرالاولین، بار معنایی منفی داشته است ولی علی رغم چیزی که در تفاسیر رواج یافته، اساطیرالاولین به معنای افسانه های پیشینیان نیست؛ بلکه با استناد به قرائن کافی که در خودآیات وجود دارد، مراد از اساطیرالاولین، نوشته های تورات و انجیل است و چون همه موارد نه گانه، در سیاق آیات معاد و قیامت می باشد؛ لذا مشرکان با استناد به نوشته های عهدین، ناظر بر خبر از وقوع معادی که هنوز به تحقق نپیوسته بود، قرآن را برگرفته از همین آموزه های تورات و انجیل قلمداد می کردند. بنابراین شبهه اقتباس قرآن از عهدین، بیش از آنکه برگرفته از آرای مستشرقان معاصر باشد، ریشه در ترکیب قرآنی اساطیرالاولین دارد. این پژوهش ضمن استناد به آیات قرآن کریم و بررسی دقیق سیاق آن ها، پاسخ قرآن را در مقام رد این شبهه و در ذیل واژه امّی واکاوی کرده است. بر اساس شواهد مختلف از قرآن، کتب عهدین، شواهد لغوی در زبان عربی و... واژه امّی بر خلاف دیدگاه رایج، نمی تواند به معنای " بی سوادی" باشد؛ بلکه این واژه در قرآن، به معنای فردی است که به کتب آسمانی آشنایی ندارد، گرچه خودش یهودی یا مسیحی باشد و این معنا از واژه امّی دقیقا در راستای معنای مورد نظر این پژوهش از واژه اساطیرالاولین است.

آیه 34 سوره نساء از جمله آیاتی است که مورد استفاده مخالفین جهت شبهه پراکنی قرار می‌گیرد. آنان با برداشت نادرست از آیه، ضمن استنباط برتری مرد بر زن و حاکمیت مطلق مرد بر زن، آن را بر بی‌عدالتی و ظلم خداوند حمل می‌کنند. بر اساس تحقیق انجام شده در این زمینه می‌توان گفت آیه مذکور، با توجه به سیاق آیات قبل و بعد و حتی صدر و ذیل آیه، مربوط به روابط زن و مرد در خانواده است و جایگاه زوج و زوجه را در خانواده مشخص می‌سازد و بیانگر حکم مسئولیت و سرپرستی مرد در خانواده و حمایت و حفاظت از آن و تدبیر امور اقتصادی خانواده است. آیه شریفه در مقام بیان برتری مردان بر زنان نیست، بلکه بیان وظیفه و ریاست امور خانواده است. این مقاله درصدد پاسخگویی به موارد مزبور و شبهات پیش‌رو و ارائه نظر برگزیده است.

از دیر باز تناسب آیات 19 16 سوره قیامت با بقیه آیات سوره، توجه مفسران را به خود جلب کرده است. برخی آن را جمله معترضه دانسته اند و در سبک و سیاق گفتاری، توجیه نموده اند، برخی دیگر تناسب تضاد یا تناسب وجود کلمه «عجل» در این آیات و آیات پس از آن را مطرح نموده اند. به نظر نگارنده هیچ یک از این توجیه ها صحیح نیست و صحیح تر آن است که مضمون و ساختار سوره قیامت بر پایه واژه کانونی «جمع» شکل گرفته است. واژه «جمع» با مشتقات لفظی و معنوی خود کل سوره را تحت پوشش قرار داده است. مشتقات لفظی«جمع» با عبارت «لن نجمع»، «جُمع» و «جمعه» در آیات سوره بیان گردیده است و مشتقات متضمن معنای «جمع» در عبارت «المستقر»، «باسره»، «التفت» و «علقه» نهفته است. بنابراین کل سوره قیامت تجلی یکی از اسماء خدای متعال با عنوان اسم «جامع» است.

انتساب هر حدیثی به پیامبر2 مستلزم وجود سند برای آن حدیث است. در صورتی که هیچ سندی در متون روایی، برای آن حدیث یافت نشود، انتساب آن به پیامبر2 صحیح نیست. در علم الحدیث، روایاتی را که در هیچ‌یک از منابع کهن روایی فریقین یافت نشود، با عبارت «لا اصل له» یعنی روایات بی‌اساس یاد می‌کنند. عرفا و فلاسفه بدون توجه به این قاعدۀ مهم، انبوهی از روایات بی‌اساس را به پیامبر2 نسبت داده اند که پالایش این احادیث نیاز به تلاشی گسترده دارد. از جمله این احادیث بی‌اساس، عبارت «مُوتُوا قَبْلَ أنْ تَمُوتُوا» است که به‌عنوان حدیث نبوی توسط عرفا و فلاسفه در منابع متعدد عرفانی و فلسفی استفاده شده است. این عبارت در هیچ‌یک از منابع معتبر روایی شیعی و اهل سنّت نیامده است که عدم توجه محدّثان به این عبارت، حدیث بودن آن را خدشه‌دار می‌سازد.

کتاب الصحیح من سیرة النبی الأعظم، تألیف سید جعفر مرتضی عاملی، یکی از مهم‌ترین منابع در مطالعات سیره‌ شناسی است که در آن از روش‌های گوناگون تاریخی استفاده شده است. در این نوشتار، روش‌های عاملی در ارزیابی احتمالات تاریخی در کتاب الصحیح، شناسایی، دسته‌بندی و برای هریک، نمونه‌ای ذکر شده است. ارزیابی احتمالات تاریخی توسط عاملی را می‌توان در سه مورد ذیل دسته‌بندی کرد: 1. ترجیح یک احتمال تاریخی، مانند: ترجیح احتمال سازگار با شخصیت فرد مورد نظر، ترجیح احتمال هماهنگ با تصریح روایت تاریخی، ترجیح احتمال با ردّ یکی از دو احتمال معارض، ترجیح احتمال با استناد به روایات مشابه دیگر و یا تواتر روایات، ترجیح احتمال مطابق با ذوق و سلیقه؛ 2. ردّ یک احتمال تاریخی، مانند: ردّ احتمال بدون دلیل، ردّ احتمال با استناد به شخصیت فرد مورد نظر و یا سیاق روایات، ردّ احتمال مخالف با ظاهر روایت؛ 3. ردّ توجیه دیگران، مانند: ردّ توجیه متناقض با صریح روایت، ردّ توجیه جمع بین روایات متناقض با استناد به قول بزرگان صحابه و تابعین.

شهر ری در قرون پنجم و ششم هجری، یکی از پایگاه‌های فکری شیعیان و اهل‌سنت به شمار می‌رفت که در این مقطع تاریخی، عالمانی بزرگ را در خود پرورانده است. در این دوره، به خاطر تولید انبوه نوشته‌های کلامی و ردیه‌های فرقه‌های مذهبی مختلف علیه یکدیگر، علم کلام از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. در این میان، شیخ ابوالفتوح رازی با طرح مباحث اعتقادی، همراه با استناد به آیات قرآن کریم و روایات متواتر و ذکر دلایل عقلی، در تحکیم اندیشه‌های امامیه در ری نقش اساسی داشت. ابوالفتوح در کتاب ارزشمند «روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن» خود، با طرح برخی از مباحث کلامی نظیر توحید، صفات خدا، تکلیف، جبر و اختیار، قضا و قدر، گناهان، توبه، شفاعت، ایمان و کفر، ثواب و عقاب، امر به معروف و نهی از منکر، به غلات و مرجئه و قدریه تاخته است. او ضمن دفع شبهات مخالفان مکتب تشیع، در اکثر موارد به دو فرقه مهم موجود در عصر خود؛ یعنی معتزله و اشاعره، اشاره کرده و به رد آراء و دلایل آن‌ها می‌پردازد. هدف او، دفاع از عقاید امامیه و تبیین و تفسیر آیات، طبق نظریه‌ ایشان است. نوشتار حاضر، بر آن است که دیدگاه ابوالفتوح را در مورد اسماء و صفات الهی در فضای کلامی حاکم بر قرن ششم هجری، تبیین کرده و نقش سازنده‌ او را در دفاع از عقاید مکتب تشیع، آشکار نماید.